Trauma's in Noord-Irak

De zusters dominicanessen waren de eersten die ik meldde dat ik acht maanden lang naar Irak zou komen. En ik bood hen aan met hen te werken, als ze dat wilden. De zusters in Qaraqosh hadden de maand maart besteld, maar het lukte niet om met ze in contact te komen.

Op zaterdagavond 26 februari krijg ik ineens zuster Ban aan de telefoon. Of ik NU kon komen naar Qaraqosh? Ik rond mijn werkzaamheden af en reis per taxi naar Ankawa, de christelijke enclave bij Erbil, waar ook dominicanessen wonen. Zuster Ban haalt me daar na school op en op dinsdagavond 1 maart kom ik aan in Qaraqosh. De zes bewoonsters ontvangen me bij de auto, ik ben precies op tijd voor koorgebed en eucharistieviering.

Zes bewoonsters? Ik sta voor een reuzengebouw, oogt geheel nieuw. Die avond wordt meteen druk overlegd, in Engels, Frans en Arabisch, hoeveel (hoe weinig) tijd de zusters hebben om een training te ondergaan hoe met hun trauma’s om te gaan.

En nee, de eerste dagen is er geen tijd. De herdenking van het bezoek van paus Franciscus van verleden jaar vraagt veel aandacht, de zusters zijn er zeer bij betrokken met de scholen. Dus kan het daarna? Met passen en meten vinden we vier keer twee uurtjes.

Zuster Jumna is nu hier de leidster. Zij was degene die me 2017 meenam naar Qaraqosh, toen de eerste vluchtelingen terugkeerden naar huis, na drie jaar IS in hun regio. In november 2014 liet zij me alle vluchtelingenopvang in en om Kirkuk zien. Op woensdagmorgen 2 maart neemt ze me op sleeptouw langs hun scholen, twee kerken en de andere gemeenschap van vijf dominicanessen en een weeskind.

Bij de basisschool met 520 leerlingen herken ik vaag wat ik in 2018 heb gezien. Nu staat er een lyceum naast voor 210 leerlingen en dat is nieuw. Er zijn zelfs nog enkele klaslokalen om te groeien. De computers voor computerles deels zitten nog in de doos.

Als we terugkomen bij het grote klooster waar ik logeer, begrijp ik pas dat het lyceum tot verleden week hier huisde. Het deel van het gebouw waar ze nu wonen wordt onder meer retraitehuis, de zusters gaan weer naar een ander deel. Ze zitten dus met die paar mensen midden in gigantische verhuizingen! Ineens is me helder dat hun hoofd helemaal niet staat naar traumatrainingen. Waarom moest ik dan onmiddellijk komen?

Tja, zr. Marie Terese weet wat ik kan en zij vindt de gemeenschap afgemat. Ze heeft gelijk. Zij was in 2003 de Algemene Overste die me vroeg om begin 2004 terug te komen. In 2014, na de vlucht voor IS, vroeg ze me naar Erbil te komen, toen ze hoorde dat ik in het land was. Ik trof daar een uitermate uitgeputte gemeenschap aan, tachtig vrouwen samengeperst in een klooster dat bestemd was voor vijftien oudere zusters.

Er stierven in dat jaar veertien zusters zomaar, plotseling, binnen een dag, niemand weet waaraan. Van één zuster maakte ik het mee, een schat van een zachtmoedige vrouw. ’s Avonds bood ze me haar rozenkrans in de kapel, ’s morgens om 7.00 uur was ze dood en om 13.00 uur was ze begraven.

Ik besluit dat we geen trauma-trainingen gaan doen, dat is niet aan de orde. Ik ga ze drie avonden pogen te leren hoe weer bij zichzelf te komen, grond onder de voeten, in plaats van zichzelf te slopen omdat er zoveel moet. Bovendien, dat jakkeren achter de tijd en de verhuizing en de wederopbouw aan – met een beetje pech brengt dat alle angsten van dat wegjakkeren voor ISIS terug. De mouwen moeten even opgestroopt om IS buiten de mentale deur te houden.

4 maart 2022

Vandaag en morgen zijn er festiviteiten in de stad om te herdenken dat paus Franciscus een jaar geleden hier was. Grote plakkaten in de straten: ‘Jullie zijn allen broeders’. Ik besluit het aan de rand te volgen, zodat ze niet zenuwachtig alles voor me gaan vertalen. Ik doe wel mee aan het gebed in de kerk waar de paus was.

Inmiddels begrijp ik dat ze helemaal nergens zijn. Op extreme wijze hier in Qaraqosh, maar eigenlijk in heel Arabischtalig Irak. Alle lichamen staan stijf van ruim dertig jaar oorlog. Alle families hebben gesneuvelden uit de oorlog tegen Iran, waarvoor de westerse wereld Saddam bewapende. Daarna was er vanaf 1990 ellende op ellende in Irak zelf: bombardementen, ook met verarmd uranium; sterk toenemende kinderleukemie in een boycot die niets het land binnenliet.  In 2003 kwamen er bombardementen door de VS, de hele overheidsorganisatie werd naar huis gestuurd. En zo ontstond IS in de woestijn van Irak en Syrië.

Wat ik nu meemaak in Qaraqosh herken ik in heel Arabisch Irak. Niemand ‘heeft tijd’. Iedereen vliegt en rent rond ‘om de anderen te helpen’. Ze zijn helemaal de innerlijke rem kwijt om even te kunnen stoppen en op adem te komen. De drie zusters met wie ik het voorzichtig overweeg, geven me gelijk en zijn opgelucht om de herkenning.

Vandaag is zuster Nazik even in Qaraqosh. In 2014 was zij degene die doorhad wat er gebeurde en met haar kon ik het toen woorden geven: ‘Ze zijn nog steeds op de loop voor IS, dat zit in hun lijf.’ Met haar kon ik soms overleggen en kregen we het voor elkaar om die voortrazende carroussel te stoppen. ‘Mensen: ademhalen. Stilstaan. De grond onder je voeten is heilige grond.’

Vanaf toen werd er nog steeds gerend, maar ook voorzichtig geremd. Toen alle vluchtelingen die in tenten leefden waren voorzien van voldoende warme kleding voor de winter, kon de carroussel even langzamer draaien.

Inmiddels draait die weer op volle toeren. In heel Qaraqosh, in heel Irak, maar vooral hier bij die zusters die voor iedereen klaar willen staan. Met zuster Nazik overlegd of we de week van de retraite voor de kapittelzusters, komende zomer, elke dag een uur kunnen inlassen voor ‘aarding’, grond onder de voeten geven. Dat zou het kapittel (dagenlang overleg over de grote bestuurslijnen) zomaar beter kunnen maken.

Het gaat een zwaar kapittel worden, met zeer ingrijpende besluiten. In 2014 gaf de gemeente tien miljoen dollar aan de congregatie om een ziekenhuis te bouwen in Qaraqosh. Men zou eraan beginnen. Zelf was de congregatie een nieuw gebouw gaan bouwen voor hun oude zusters, het zou tevens bestuurshuis en retraitehuis worden en een permanente gemeenschap die de scholen bedient.

De congregatie had in Mosul haar centrale woning, maar dat werd sinds 2003 een steeds onveiliger stad. Het moederhuis moest dus verplaatst worden. In Qaraqosh waren twee kleine gemeenschappen en ook een grotere van waaruit scholen werden geleid. Van het nieuwe grote huis was ‘de top bereikt’ (vier functionele woonlagen), de kelder was al aangekleed met de prachtige stenen die dit land levert, toen IS kwam.

In 2017 ging ik met zr. Jumna kijken hoe het erbij stond. Het huis van hun grotere gemeenschap was inwendig volledig gesloopt, de twee kleine huizen waren uitgebrand. De bouwsteen was stevig, dus ze waren wel op te knappen. Niemand had nog gekeken hoe die nieuwbouw er bij stond. Die bleek geheel ongeschonden. Dus werd besloten dat gebouw af te bouwen. Zodra het kon werd er een school in ondergebracht: de school die verleden week verhuisde. Straks zal hier het kapittel zijn, en ook de retraites.

Het idee van het eigen bejaardenhuis gaat niet door, want alle artsen zijn gevlucht en hebben nieuwe woonplekken gevonden. Nu is er in Erbil/Ankawa (Koerdisch Irak) een huis voor de bejaarde zusters aangebouwd bij wat er al was. In Erbil is er altijd meteen een goede arts bij de hand (als je particulier bent).

De vraag is wat er moet gebeuren met dit grote huis met 72 kamers. De zes zusters die er nu wonen verliezen zich in dat grote gebouw en in hun renpartijen. Een communiteit wordt het niet. Er zijn veel zusters gestorven en de aanwas is nagenoeg gestopt.

En de mensen vragen naar het ziekenhuis dat de zusters zouden bouwen. Wel, dat geld is met dank aan IS verdwenen. De banken werden gesloopt en leeggeroofd, papieren verbrand. IS heeft intensief gedaan aan boekverbrandingen en beeldenstorm. In Qaraqosh kon ik 2017 zien hoe Nederland er uitzag na de grote beeldenstorm. De zusters danken inmiddels God op hun blote knieën dat aan dat ziekenhuis nog niet begonnen was. Ze hebben er de mensen niet meer voor.

Loop ik nu door de stad, dan zie ik alle fasen van ellende binnen één straat:

• een fraai woonhuis, stevig, en mooi opgeknapt.
• Een eenvoudig huis, schoon en bewoond, er woont een heel oude dame die twee jaar geleden haar man verloor. Geen kinderen, de ene geadopteerde zoon leeft in een buitenland. Zij zit nu alleen in een huis dat in ieder geval bewoonbaar is. De zusters brengen haar elke dag het eten.
• Ernaast een eenvoudig huis, waar zelfs al aan de tuin is gewerkt.
• Dan een mooi huis, uitgebrand, bewoners zijn niet teruggekeerd.
• Ertegenover een simpel huis, half gesloopt, door klimplanten bewoond, ook van een eigenaar die is uitgeweken naar een ander land.
• Dit geheel staat vlak naast de kerk die van binnen weer prachtig gerestaureerd is, nadat het geheel door brand was verwoest. De onthoofde Jozef staat nu achter glas, met andere ruïne-stukken, als herinneren. De buitenkant is men nog aan het restaureren, hier was de klokkentoren omlaag getrokken, die ligt nog steeds te wachten op herstel.

Overal wordt gebouwd. Het ziet er uit als een zegevieren over ISIS: de stad weer in bezit nemen. Drukke markt. Drukke winkelstraat. Alle scholen doen het weer, soms nog in noodgebouwen, maar voornamelijk goed ondergebracht.

De kinderen van de Montessori-kleuterschool van zuster Ban vertonen nogal veel agressie. Komen uit gezinnen waar hard gewerkt wordt aan de wederopbouw van de woning, maar waar beide ouders en mogelijke andere familieleden leven in de verstarde stand van de voortrazende carrousel. Alsof de mensen zelf de tornado zijn geworden die door de stad blijft razen. Nergens rust. Alle aandacht gaat naar het herbouwen van de stad, het verdrijven van alle directe herinnering aan ISIS.

Wel symbolisch wordt er herinnerd. Elk huis dat in brand gestoken was, heeft in het nummerbord een ster. Je woont dan wel ook meteen in een ‘Gedenkstätte’… Maar er is geen innerlijke ruimte om aan de gemeenschap te bouwen.

En de kerk?

De kerken zijn Syrisch-katholiek of Syrisch-orthodox. Er zijn twee nieuwe kerkjes van evangelicale groepen. In 2003 kwamen achter de Amerikaanse soldaten aan de Amerikaanse ‘missionarissen’ om de moslims te bekeren. Dat werd voor de inlandse christenen het grote gevaar, zei dominicaan Yousif Mirkis me toen al. Nu vertelde hij me dat die kerkjes vooral groeien van christenen die ze uit andere kerken weghalen. Moslims bekeren zich niet, wederzijds wordt hier niet bekeerd, je respecteert elkaar, dat was de basis van het samenleven sinds enige eeuwen.

En de kerk… als we het hebben over de pater die in de zomer de retraite gaat leiden, zegt zuster Nazik lachend: ‘Die rent nog veel harder dan wij. Van de kerk gaan we niet leren om werkelijk terug te vinden tot onszelf.’

De liturgie kan een plek zijn om uit te rusten, maar vooral om te verlangen naar de goede oude tijden vóór IS en vóór de invasie van de Amerikanen en vóór de dodelijke boycot en vóór de oorlog van 1991. En om eerlijk te zijn, als ik zie hoe het in de kerk hier werkt: ‘wederopbouw’ in alle betekenissen van het woord. Men wil terug naar wat er was – wat niet kan – maar dat is voorlopig de richting.

En verder zijn de priesters net zo beschadigd als iedereen, dus rennen ze zich rot. In het Chaldeeuwse bisdom Kirkuk (Koerdisch Irak) zie ik iets wat meer basis geeft. Dat ga ik eens beter proberen te begrijpen, omdat het basis heeft in deze cultuur. Dat kan een goed startpunt zijn.

Zuster Jumna vertelt me dat 6 maart voortaan ‘Dag van de Verzoening’ is. Dat heeft de regering besloten.

Verzoenen doe je niet bij decreet, maar Irak maakt redelijke kans. Want bij alle ellende hebben ze dit gemeenschappelijke weten: ‘VS deed zijn best, IS deed zijn best om ons tot een burgeroorlog te verleiden. Maar daar zijn we niet ingetrapt. We kunnen dus in ieder geval samen opbouwen.’

Aan dat ‘samen’ moet nog wel heel stevig gewerkt gaan worden.

Yosé Höhne Sparborth is lid van de Zusters van Voorzienigheid en reist al jaren regelmatig naar Noord-Irak. Klik hier voor eerdere verhalen.