lorence is niet alleen de stad van de befaamde schilder dominicaan Fra Angelico, maar ook van dominicanes Plautilla Nelli. Haar kunst komt langzaam uit de vergetelheid. Dorry de Beijer o.p. doet verslag.
Lekendominicaan Dorry de Beijer
In najaar 2012 ontdekte ik op vakantie in Florence in het San Marcoklooster dat het schilderij Lamentatio gemaakt was door een dominicanes, Suor Plautilla Nelli (1524-1588). Ze leefde tijdens de beroemde Florentijnse Renaissance en woonde in het inmiddels verdwenen Santa Catharinaklooster tegenover dat van San Marco.
Via internet kwam ik erachter dat er nog meer werk van haar hand onder stof en vuil vandaan kwam. Drijvende kracht hierachter was de Amerikaanse auteur en filantropiste Jane Fortune. Ik schreef daarover in 2012 (klik hier voor dat artikel).
Sindsdien volg ik de ontwikkelingen rond wat als een tienjarig project gepland was, maar nu alweer vijftien jaar duurt.
De lamentatio van zr. Plautilla Nelli
De gerestaureerde Lamentatio werd onthuld in 2006, gevolgd door een congres en een wetenschappelijke publicatie in 2008. In 2009 richtte Jane Fortune de Advancing Women Artists Foundation op (AWA). Met als doel verdwenen werk van vrouwelijke schilders in Florence weer zichtbaar te maken voor het grote publiek.
Dat bleek in het geval van Suor Plautilla Nelli zeer succesvol te zijn. In mijn vorige bijdrage vermeldde ik al de restauratie van twee lunetten van Dominicus en Catharina in 2008. Het middelste lunet met de kruisiging van Christus volgde voorjaar 2018. Het drieluik heeft nu een vaste plaats in het San Salvimuseum van het cenacolo van Andrea del Sarto, in Florence.
In haar Kerstvideo van 2016 kondigde AWA een toepasselijk Kerstcadeau aan: de restauratie van een aan Nelli toegeschreven Annunciatie. Deze was te zien van 8 maart – internationale Vrouwendag – tot 4 juni 2017 in de wereldberoemde Gallerie degli Uffizi, op de eerste solotentoonstelling van Plautilla Nelli ooit.
De annunciatie, toegeschreven aan zr. Plautilla Nelli
Er was een tiental herontdekte schilderijen aanwezig, waaronder enkele van patroonheilige Catharina van Siena. Verder een aantal op de museumzolder teruggevonden tekeningen, en twee verluchtigingen in manuscripten.
Een portret van vermoedelijk zr. Plautilla Nelli o.p., of in ieder geval een dominicanes met een penseel…
Er kwam een tweetalige catalogus: Plautilla Nelli: Art and Devotion in Savonarola’s Footsteps. Want deze dominicanes schilderde niet alleen omdat haar klooster inkomsten nodig had. In de geest van de door haar convent en dat van San Marco aangehangen hervormer Girolamo Savonarola (1452-1498) zag ze kunst als een zeer belangrijke vorm van verkondiging.
Ondertussen werd het meest ambitieuze restauratieproject voorbereid: dat van Nelli’s meesterwerk, het door haar zelf gesigneerde Laatste Avondmaal, dat zich in het Florentijnse dominicanenklooster Santa Maria Novella bevond.
Het enorme schilderij, 7 bij 2 meter, verkeerde in droevige staat. Gemaakt voor de eigen refter van het Catharinaklooster moest het begin 18de eeuw verhuizen, toen Napoleon in Florence aan de macht kwam en bijna alle kloosters sloot. Het mannenklooster Santa Maria Novella mocht blijven.
Daar kwam Nelli’s Laatste Avondmaal in de refter te hangen. Totdat de dominicanen het begin 20ste eeuw van de muur haalden, oprolden en in een opslagruimte weglegden. Pas drie decennia later werd het na gedeeltelijke restauratie weer opgehangen in de nieuwe refter. Het ontsnapte in 1966 gelukkig aan de rampzalige overstroming in Florence, maar niet aan waterdamp, vet en ander vuil, en hout etende beestjes….
Er is, zo vermoed ik, het nodige achter de schermen gebeurd, voordat de dominicanen erin toestemden om Nelli’s Avondmaal na restauratie in het museum van Santa Maria Novella op te hangen, en niet meer in hun refter. Maar een projectgroep van alle betrokkenen kwam tot een overeenkomst, en in 2015 begon de restauratie.
Begin 2017 bleek crowdfunding nodig, en startte AWA een internationale campagne met als motto The First Last: het eerste Laatste Avondmaal door een vrouw. Voor de grote geldschieters kwam er het Adopt an Apostle project. Opvallend was dat apostel Judas Iskariot op weinig financieel enthousiasme kon rekenen. Uiteindelijk werd zijn restauratie heel symbolisch betaald door een internationale groep advocaten en rechters!
De vier jaar durende restauratie werd geleid door conservator en Nelli-expert Rosella Lari. Zij ontdekte dat ook andere zusterhanden aan het Avondmaal gewerkt hebben. Het was al bij tijdgenoten bekend dat het Catharinaklooster, waar Suor Plautilla drie maal abdis was, een uitstekend atelier had. Er zijn acht namen bekend van zusters die er werkten. De productie was bestemd voor eigen contemplatie en voor kerken in de wijde omtrek. En ook voor welgestelde families, die vaak een dochter, zus, nicht of tante in dit klooster hadden.
Op 17 oktober jl werd dan eindelijk het prachtig gerestaureerde schilderij onthuld in het museum van Santa Maria Novella, in het bijzijn van kopstukken uit lokale politiek en kunstwereld. Er was een mis, geleid door de prior, in de Spaanse kapel, waar ook veel donateurs aan deelnamen.
Helaas mocht drijvende kracht Jane Fortune dit niet meer meemaken. Zij overleed september 2018 aan kanker. Natuurlijk verscheen er weer een publicatie, onder de veelzeggende titel Visible: Plautilla Nelli and her Last Supper Restored. Voor voorjaar 2020 staat zelfs een televisiefilm op de rol. Alles om leven en werk van deze bijzondere dominicanes voor de eeuwigheid te bewaren…
Wordt vervolgd...
Er zijn nu in Florence circa twintig door Suor Plautilla Nelli gesigneerde of aan haar toegeschreven schilderijen en tekeningen herontdekt en gerestaureerd. Maar de lijst van mogelijke werken is langer en wisselt nog wel eens van samenstelling, want de zoektocht gaat door. Onomstreden is haar schilderij met het Pinksterthema dat al eeuwen in de San Domenicokerk in Perugia hangt.
Waar op de meeste schilderijen Maria, de moeder van Jezus, de enige vrouw is, beeldt Nelli er maar liefst vijf af, onder wie Maria Magdalena. Ze is daarmee bijbelvaster en minder behept met een ‘male gaze’ dan menig collega. Ook de wetenschappelijke discussie over authenticiteit, kwaliteit en spiritualiteit van haar werk gaat door. Dat is ook het geval voor een schilderij dat zich in het depot van een Nederlands museum bevindt! Welk schilderij dat is en hoe het daar terecht kwam? Daarover meer in de volgende aflevering!
Het Pinksterschilderij in Perugia
Een boekverluchtiging van Plautilla Nelli met kerstthema
Eerder verscheen:
Plautilla Nelli: madre pittora (1524-1588)
Fra Angelico (1395-1455)
