aarheid is het devies van de dominicanen. Bij de presentatie in Zwolle van Zielen winnen, het nieuwe boek van Erik Borgman, op 30 november 2017, reflecteerde dominicaan Stefan Mangnus op dit even lastige als aantrekkelijke begrip, dat gaat leven van onze toewijding.
Zielen winnen is verschenen bij Adveniat. Klik hier om te bestellen.
Wie het werk van Erik Borgman een beetje kent, zal niet verbaasd zijn om te horen dat in zijn nieuwe boek Zielen winnen – Op zoek naar kerk buiten de gebaande paden een hoofdstuk te vinden is dat over waarheid gaat: niet alleen omdat Erik daar eerder over geschreven heeft, maar ook omdat hij met hart en ziel thuis is in de dominicaanse traditie en onze orde zich in het bijzonder geroepen weet om ‘de menselijke gerichtheid op waarheid vorm te geven’.[1]
Nu is ‘waarheid’ een moeilijk begrip. Wie het in gelovige context gebruikt, kan rekenen op kritiek: kritiek van mensen die vinden dat ‘waarheid’ alleen gebruikt zou moeten worden voor dat wat we met natuurwetenschappelijke methodes kunnen ontdekken, en kritiek van mensen die vrezen dat de combinatie van geloof en waarheidsclaims onvermijdelijk leidt tot geweld en oorlog, en er dan soms voor pleiten om in het religieuze domein maar liever over ‘wijsheid’ te spreken in plaats van over ‘waarheid’. Alsof dat veiliger zou zijn… [2]
het moeilijkst aan de waarheid is misschien nog wel dat zij van degenen die naar haar verlangen een bepaalde houding vraagt
Daarnaast is waarheid een moeilijk begrip omdat we het op zo verschillende manieren gebruiken: we vragen ons af of een uitspraak waar is, maar we praten ook over geloofswaarheden, dan kom je al dichter in de buurt van het mysterie. En we geloven dat God zelf ‘Waarheid’ is, omdat we dat van Jezus geleerd hebben: ‘Ik ben de weg, de waarheid en het leven’ (Joh 14,6). Waarheid is dus een begrip dat analoog gebruikt wordt, en begrippen op een zinvolle manier analoog gebruiken vraagt om fijnzinnige aandacht voor hoe we spreken.
Maar het moeilijkst aan de waarheid is misschien nog wel dat zij van degenen die naar haar verlangen een bepaalde houding vraagt. Ik denk dat ons zoeken naar waarheid op twee manieren mis kan gaan.[3]
De eerste manier waarop ons zoeken mis kan gaan is als we te snel tevreden zijn: dan denken we in simpele tegenstellingen of nemen niet de moeite om aandachtig te kijken. De blik op de werkelijkheid wordt dan versmald. De andere manier gebeurt wanneer we stevig grip op de waarheid willen hebben. Dan wordt ‘waarheid’ gereduceerd tot ‘zekerheid’ of ‘duidelijkheid’, en de ironie is dat dat meestal omgekeerd uitpakt: hoe strakker de grip, des te kleiner de waarheid.
Deze twee problematische houdingen ten opzichte van waarheid corresponderen met hoe de Bijbel praat over geloof. Want wat zijn in de Bijbel de twee grote vijanden van geloof? Niet atheïsme; daarover is de Bijbel betrekkelijk stil.[4]
De ene grote tegenstander van geloof in de Schrift is de lauwheid; wanneer geloof niet omgezet wordt in daden, zijn kruis niet opneemt of hypocriet wordt.[5]
De andere grote tegenstander is de afgodendienst: Wanneer iets dat schepsel is, tot god gemaakt en aanbeden wordt.[6] Zoals ons zoeken naar waarheid gemakzuchtig kan worden, zo kan ons geloof lauw worden. En zoals ons zoeken naar waarheid kan verworden tot waarheid willen bezitten, zo kan ons geloof tot afgodendienst verworden, tot het aanbidden van iets dat we zelf geschapen of bedacht hebben.
Hoe kan het beter? Door zoals Erik Borgman het noemt, te ‘leven van wat komt’. Veel geestelijke auteurs in de traditie van de kerk wijzen erop dat de werkelijkheid zo zijn eigen wegen heeft om zich aan ons bekend te maken, soms tegen onze manipulaties en fantasieën in.
Dat vraagt van ons de bereidheid om onze ideeën bij te stellen, bereidheid tot bekering.[7] Wie zich daarin oefent kan gaan ontdekken, zo vermoed ik, dat onze werkelijkheid ten diepste de vorm heeft van het paasmysterie van die mensgeworden waarheid, een waarheid die zich kwetsbaar maakt tot in de dood en tot nieuw leven komt in de verrijzenis.
Die gerichtheid op waarheid, die houding van zoals hij het zelf noemt ‘uithoudingsvermogen in het denken en toewijding in het handelen’, die kun je leren van Erik Borgman. Over wat hij vervolgens over de waarheid te zeggen heeft, kun je lezen in zijn nieuwe boek. Goed dat het er is.
Stefan Mangnus O.P.
*
[1] ‘Specialius vocantur ut hominum propensionem ad veritatem excolant’, Liber Constitutionum et Ordinationum Fratrum Ordinis Preadicatorum, Roma 2010, art 77 §2.
[2] Ik bedoel: denk alleen maar aan wat Paulus zegt over de dwaasheid van het kruis als de wijsheid van God (1 Kor 1,23-25). Over die tekst valt van alles te zeggen, maar ‘veilig’ is niet het eerste woord dat ik zou gebruiken om hem te typeren.
[3] Zie voor deze twee manieren Mark A. McIntosh, Discernment and Truth, The Spirituality and Theology of Knowledge, Crossroad 2015, 189-193.
[4] Dat atheïsme niet gezien moet worden als in tegenstelling met geloof is een terugkerend thema in het werk van de Tsjechische denker Thomáš Halík, zie bijv. zijn Geduld met God, Twijfel als brug tussen geloven en niet-geloven, Boekencentrum/Pelckmans 2013.
[5] Voor lauwheid cf Apok 3,15-16; voor geloof zonder daden bijv. Jak 2,26; Tit 1,16; Mt 7,16-17; voor hypocrisie bijv. Jes 29,13; Mt 23,25-28; Voor het opnemen van het kruis bijv. Lk 9,23-24.
[6] Voor waarschuwingen voor afgodendienst zie bijv. Ex 20,3-6; Jes 44,9-20; Ps 135-15-18; Gal 4,8-11; 1 Joh 5,21.
[7] Voor ‘bekering’ (‘conversion’) als centrale categorie voor het theologisch denken, zie B. Lonergan, Method in Theology, Darton Longman & Todd 1972. Zie in de lijn van Lonergan ook N. Ormerod en C. Jacobs-Vandegeer, Foundational Theology, A New Approach to Catholic Fundamental Theology, Fortress Press 2015.
Zielen winnen is verschenen bij Adveniat. Klik hier om te bestellen.
Stefan Mangnus was een van de zes sprekers die bij de boekpresentatie reflecteerden op een hoofdstuk uit het nieuwe boek van Erik Borgman.
