e reformatorische Groningse hoogleraar Frits de Lange schreef met &Heilige Onrust’ een boek over pelgrimages. Een lezersverslag van Thijs Caspers, dominicaans geïnspireerd theoloog. &Het zet me aan om het vertrouwde eens een tijdje achter me te laten.’
door Thijs Caspers, dominicaans geïnspireerde theoloog
Dit jaar trekken weer naar verwachting een kwart miljoen pelgrims naar het Spaanse bedevaartsoord Santiago de Compostela. Een ongekend groot aantal. Helemaal als je je realiseert dat de Nederlandse en West-Europese samenleving en masse afscheid heeft genomen van traditionele godsbeelden en religieuze gebruiken.
Het doet de vraag opkomen naar de beweegredenen van deze pelgrims. Waarom wandelen of fietsen zovelen vandaag de dag naar Santiago? Waarom nemen zovelen de blaren, slechte nachtrust en de onwelriekende lichaamsgeur van hun medereizigers voor lief, als ze ook thuis comfortabel op de bank kunnen zitten?
Precies deze kleine en grote vragen verkent de theoloog en ethicus Frits de Lange in zijn boek Heilige onrust, een pelgrimage naar het hart van religie. Hij schetst daarmee een treffend profiel van wat hij noemt de 'pelgrim 2.0’: de hedendaagse zinzoeker onderweg.
Wat bovenal opvalt is De Langes toegankelijke schrijfstijl. Hij laat zijn lezers proeven van het fenomeen 'pelgrimeren’, zonder ze te verdrinken in ellenlange zinnen en uitweidingen.
Dat mag een verademing heten. Menig theologisch of filosofisch exposé verliest zich in ondoorgrondelijke taal en doet de lezer vastlopen. Bij De Lange is dat geenszins het geval. Dat vergroot zeer zeker het leesplezier.
De Lange is gefascineerd door de beweegredenen van de pelgrim en het gegeven dat het heilige niet verdwijnt uit onze cultuur, maar 'onderdak [zoekt] in nieuwe woorden, gemeenschappen en rituelen.’ Tegelijkertijd functioneert de 'pelgrim 2.0’ als een paradigma dat staat voor zijn eigen theologie.
Dat stelt De Lange in staat om diepte aan te brengen in het zoekende karakter van de moderne pelgrim. Aan de hand van het joodse denken, kerkvader Augustinus, Meister Eckhart en filosofen als Nietzsche en Derrida, geeft hij inkleuring aan ons tastende en kwetsbare zoeken naar zin.
Hij maakt daarbij een onderscheid tussen 'religie’ en 'geloof’. Het eerste staat voor het omhulsel, de rituelen, regels en uiterlijkheden, en verandert door de tijd.
Het tweede is moeilijker te vatten. Geloof houdt ons gaande, het trekt ons vooruit, het klinkt door in de kwetsbare hoop en de liefde die stand houdt, ondanks alles. Het is het 'geloof’ dat we in onze cynische tijden niet uit het oog dienen te verliezen.
Frits de Lange
Met de religieuze dimensie heeft De Lange daarentegen minder. Hij streeft naar een minimal theology. Zijn eigen schrijf- en gedachteproces dat ten grondslag ligt aan dit boek vat hijzelf op als een 'vermageringskuur’. Hij neemt afstand van de zaken die er voor hem minder toe doen.
Treffend trekt De Lange lijnen door de tijd. Hij weet traditie te verbinden met hedendaagse vragen en ervaringen. Jammer is wel dat hij hiervoor is aangewezen op de primaire ervaringen van anderen.
De Lange heeft zelf de lange weg naar Santiago de Compostela niet gelopen. Hij kan zodoende niet putten uit gedachten en bespiegelingen die hijzelf losgelopen heeft. Zeker in een boek waarin het pelgrimeren zo centraal staat, mag deze persoonlijke ervaringsdimensie uit eerste hand eigenlijk niet ontbreken.
Dat laat onverlet dat De Lange zijn lezer geregeld aan het denken zet. Hij trekt met Max Weber mooie parallellen tussen het protestantisme en het vroege kapitalisme. Hij laat zien dat het puriteinse calvinisme waarin alles draait om zelfcontrole, nut en doelmatigheid niet is verdwenen, maar zich in onze tijd alleen van zijn godsdienstig jasje heeft ontdaan.
Misschien wel meer dan ooit is ons persoonlijk leven zelf getransformeerd tot een project. Een onderneming die vraagt om planning en controle en ons collectief in de greep houdt.
De Langes betoog resoneert ook bij mij. Ik herken de verstikkende rationaliteit die alles maakt tot een project. Alle domeinen van ons leven zijn maakbaar, als we maar bereid zijn om er goed ons best voor te doen, zo is de gedachte.
Tegelijkertijd lopen we als lemmingen achter elkaar aan in een collectief verlangen naar authenticiteit en de wens vernieuwend en creatief te zijn.
Het zorgt voor een verwarrend beeld. Nog nooit was de gedachte dat wij de architect zijn van ons eigen leven zo wijdverbreid. Tegelijkertijd voelen meer mensen dan ooit zich in onze samenleving opgesloten zitten in een armoedig individualisme.
Ook ik voel het verlangen om een tijdje afstand te nemen van de patronen die me zo vertrouwd zijn. Niet om doelbewust een volgende ingecalculeerde stap te maken, maar om me te laten vinden en aanraken, door onvermoede mogelijkheden en inzichten.
De Langes betoog zet me aan om het vertrouwde eens een tijdje achter me te laten. Mijn hoofd en hart zijn volop in beweging en ik zal daar in de nabije toekomst zeker meer over vertellen.
In dat opzicht is De Lange geslaagd met zijn boek. Hij weet te enthousiasmeren en aan denken te zetten. Bovenal echter zet hij de lezer aan om zijn gevoel te volgen.
Thijs Caspers
*
HEILIGE ONRUST. Een pelgrimage naar het hart van religie. ISBN: 9789025905545, Ten Have
