e parochie van Schiedam – op 1 januari 2010 door de dominicanen teruggegeven aan het bisdom – heeft 400 jaar oude papieren. Dat is al te horen in de naam: 'Parochie van Sint Jan de Doper’. Deze heilige was en is sinds de Middeleeuwen de patroon van Schiedam. Een geschiedenis verteld door Leo de Jong o.p.
Vandaar dat de oude kerk aan de Markt de naam draagt: “De Grote of Sint Janskerk”. En de eerste katholieke parochie, die ontstond na beeldenstorm en protestantisering van Schiedam, nam deze oude naam over.
Onze parochie ontstond dus vierhonderd jaar geleden. Om heel precies te zijn: in het jaar 1616. Schiedam telde toen ongeveer zesduizend inwoners. Zij woonden binnen de driehoek, die door de stadswallen en -grachten gevormd en verdedigd werd: Westvest, Noordvest, Broersvest. Het was midden in een roerige tijd, de periode van onze vrijheidsstrijd tegen Spanje, de tachtigjarige oorlog (1568 – 1648.)
Even – rond 1573 – was die oorlog vlakbij geweest. De Spaanse elite-troepen belegerden Leiden en hun patrouilles trokken door het omliggende land om te plunderen en/of te fourageren. Zo kwamen ze tot vlak bij Schiedam en waren er schermutselingen langs de Poldervaart. Maar dat was alweer lang geleden en in 1600 speelde de oorlog zich ver achter de horizon van de Schiedammers af.
Interieur van de huidige ‘deelgemeenschap Sint Jan de Doper – Visitatie’.
In 1572 was Schiedam losgeraakt uit de Spaanse overheersing en overgegaan naar de opstandelingen. Dit gebeurde niet met erg veel enthousiasme! Men was als de dood voor inkwartiering van de Spaanse huurlingen. Maar het zootje ongeregeld, dat zich de fraaie naam van “Watergeuzen” had toegeëigend, hield men eigenlijk ook liever buiten de poorten. Het waren zeerovers, die hun optreden een sausje van recht hadden gegeven, door hun aanvallen te doen: “In naam van Oranje”. Prins Willem van Oranje was verre van enthousiast over die hulptroepen, maar je doet wat, als je geen andere medestanders hebt. De prins deed zijn best om de grofheid van de geuzen wat in te tomen (denk b.v. aan de martelaren van Gorcum) maar in de eerste jaren had dat nog weinig succes.
Op 1 April 1572 hadden de geuzen Den Briel ingenomen. Vier maanden later verschenen ze, onder leiding van commandant Bartold Entens de Mentheda, voor de stadspoorten van Schiedam. De Schiedamse bestuurders wilden hen binnenlaten, maar wel onder een aantal voorwaarden. Zo zou de Grote kerk protestants worden maar zouden voor de katholieken de levens, de vrijheid en de mogelijkheid om ter kerke te gaan gegarandeerd blijven. Maar u begrijpt al wel, wat er gebeurde. Toen de geuzen eenmaal binnen de stad waren, werden alle kerkjes en kapellen verwoest en werd de uitoefening van het Katholieke geloof verboden! Het brute optreden van de geuzen maakte ook in onze streek een paar dodelijke slachtoffers: pastor Gerrit Jacobsz. en de koster van de kerk in Vlaardingen.
Werden nu alle Schiedammers protestant? Natuurlijk niet! Een groepje mensen, dat al eerder heimelijk protestant was, trad nu triomfantelijk aan het licht. Dit groepje werd spoedig uitgebreid met een aantal hulpbehoeftigen, want die waren afhankelijk van kerkelijke fondsen en dat geld gingen over in protestantse handen. Er waren echter ook geen priesters meer in de stad. Dus maar naar de dominee? De grote meerderheid van de bevolking wachtte af. Wist u, dat in Schiedam voor het eerst de mogelijkheid geschapen werd om alleen voor de burgerlijke wet te trouwen? Te veel Schiedammers weigerden naar de dominee te gaan. Maar priesters waren er ook niet meer. Dus…
De vraag was: zou er spoedig een Katholiek priester in Schiedam durven en kunnen komen, zodat die aarzelenden Katholiek konden blijven en niet – bij gebrek aan een andere keuze – naar de dominees zouden gaan, want: “Je moest je grootvader toch ergens laten begraven en je kinderen toch ergens laten dopen…”
Welnu, die katholieke priesters kwamen er vanaf 1611. Dus niet al te snel na 1572. En dat betekende, dat veel Schiedammers toch maar protestant geworden waren. Maar niet allemaal!
Een burgemeestersweduwe, die er wezen mocht!
De gegoede regentenfamilies in Schiedam wilden natuurlijk in de eerste plaats rust en orde. Zij hadden zich verzet tegen te veel bemoeienis van de katholieke pastoors. Maar die wilden zij na 1572 niet inruilen voor de dictatuur van de dominees en ouderlingen. Bovendien waren ze te veel beïnvloed door de boeken van Erasmus en andere verlichte schrijvers van hun tijd om zich te laten dwingen protestant te worden! Velen waren en bleven katholiek, ook al konden zij hun geloof niet meer in het openbaar uitoefenen. Een van hen was een burgemeestersweduwe: Annetgen Ariensdr. van der Burch-van Smalevelt.
Haar man was burgemeester Pieter Pietersz. van der Burch. Het is de vraag of hij ooit partij gekozen had tussen Rome en Reformatie. Zijn vrouw deed dat na zijn dood in 1610 heel uitdrukkelijk wel! Zij vroeg de katholieke leiding dringend om een priester “Voor haar en voor de stad Schiedam” (Interessante volgorde! Zij wilde blijkbaar een soort huiskapelaan, die ook voor anderen toegankelijk zou zijn.) Zij kreeg haar zin: de wereldheer Govert van Vliet kwam in 1611 naar Schiedam en vestigde zich in het patriciërshuis van de familie: het “Huis te Poort” op de Dam. Knappe dominee, die tegen zo’n machtige en schatrijke familie iets kon uitrichten! En ook de dankbare stadsregering legde haar – ondanks alle wettelijke verboden op de katholieke eredienst – erg weinig in de weg, want de burgemeestersweduwe liet op eigen kosten de stadswallen restaureren. (Niet gek, in een periode van oorlogsgevaar!) Voor wat, hoort wat, toch?!
Maar Govert van Vliet ging zich ook het lot van de weinige katholieken in kethel, Vlaardingen, Zouteveen en Maasland aantrekken en dat zinde Annetgen niet! Nu had ze nog geen kapelaan om iedere zondag de H. Mis te lezen! Zij liet de wereldheer vallen en vroeg in 1616 aan de prior van het Dominicanenklooster in de stad Antwerpen, of hij een Dominicaan kon sturen “Voor haar en voor de Schiedammers”. (Daar heb je die formulering weer!) De Dominicaan Gaspar Luypaert o.p. kwam naar Schiedam en ging wonen op het “Huis te Poort”. De wereldheer Govert van Vliet verhuisde noodgedwongen naar Delft. Sindsdien zijn de Dominicanen niet meer uit Schiedam weggegaan, tot nu toe!
Uit het kerkje in het “Huis te Poort” groeide een wat grotere kerk aan de Korte haven. (Op de plaats waar veertig jaar geleden het pakhuis van Kappelhof en Hovingh stond, voordat dit door een zware brand werd verwoest) Toen ook dit gebouw veel te klein en te bouwvallig werd en er vrijheid van Godsdienst was gekomen, werd op 14 november 1824 de “Havenkerk” in gebruik genomen. Dat moest een ruim kerkgebouw zijn, want er was een grote groep straatarme katholieke gastarbeiders uit Duitsland naar Schiedam gekomen om voor een karig loon hard te werken in de jeneverindustrie.
In de jaren ’60 van de vorige eeuw breidde Schiedam zich uit in Nieuwland en dus verrees er een nieuwe, grote Dominicanenkerk aan de mgr. Nolenslaan 99. En hieruit groeide het fraaie, kleine kerkje, dat nu de parochie van de Dominicanen (En die van Onze Lieve Vrouw Visitatie) herbergt.
En zo is het gekomen!
En de wereldheren: de gewone bisdompriesters dan?
Je kunt je voorstellen dat de gewone kerkelijke leiding in onze gebieden niet erg enthousiast was over het optreden van de burgemeestersweduwe en over de komst van de Dominicanen. De bisschoppelijke leiding werd immers buiten spel gezet en Govert van Vliet was min of meer weggejaagd. Dat Dominicanen dus dwarsliggers kunnen zijn, is zelfs aan het ontstaan van onze parochie af te lezen.
Er ging een aantal scherpe protesten naar de paus in Rome. Maar daar waren zij in 1616 te laat voor en zelfs precies op het verkeerde adres. Tot nu toe ging de paus van Rome ervan uit, dat het machtige leger van Spanje die protestantse oproerkraaiers in de Nederlanden snel een kopje kleiner zou maken en de bisschoppen weer in hun macht zou herstellen. Maar toen Spanje uit pure ellende in 1611 een wapenstilstand had moeten ondertekenen, omdat het land bijna failliet was, geloofde ook de paus niet meer in een katholiek-Spaanse oplossing en liet dus de oude structuur vallen. Hij verklaarde onze gebieden tot een open missieland,
Dus mocht iedere priester, van welke orde of congregatie dan ook, zich hier vestigen. Hiep, hiep, hoera voor de komende Dominicaan Gaspar Luypaert o.p. En na hem zouden er nog heel wat Dominicanen uit Antwerpen naar Schiedam verhuizen. Totdat onze stad zijn eigen Dominicanen ging leveren. Zoals dat onder anderen het geval was bij ondergetekende.
Maar de ergernis bij de gewone bisdompriesters bleef nagloeien en was een van de oorzaken van het conflict, dat ruim een eeuw later uitmondde in een kerkscheuring. De Oudkatholieke kerk met de toenmalige bisdompriesters, en de Roomskatholieke kerk met de Dominicanen, maakten zich met veel gekrakeel los van elkaar.
Eeuwenlang waren de Dominicanen dus de enige Roomskatholieke zielzorgers in Schiedam, totdat in de wijk Frankenland aan de Nieuwe Haven de Liduina-kerk in gebruik genomen werd.
Maar de geschiedenis kent soms wonderlijke wendingen. Laat het “Huis te Poort” op de dam, waar alles in 1611 en 1616 begon, nu weer een Oud Katholieke kerk zijn! De cirkel is rond. Govert van Vliet zal wellicht glimlachen vanuit zijn hemelse vaderland. Maar hopelijk grinnikt ook de Dominicaan Gaspar Luypaert o.p. naast hem in datzelfde hemelse vaderland over ons doen en laten in Schiedam-Nieuwland.
Schiedam, Februari 2009
Leon. Raph. A. de Jong o.p.