Terugblik op ‘Hoor je mij?’

Henk Vogel is programmamaker in het Dominicanenklooster Zwolle

De reeks Hoor je mij? de oude biecht weer voor het voetlicht.

Zowel activiteiten in het Zwolse Dominicanenklooster als wekelijkse inspiratie op de website prikkelden de reflectie: waarom zou je je schuldig voelen, waarom zou je daar vervolgens over praten, waarom zou je vergeven of vergeving vragen?

Het zijn vragen waar je geen eenduidige antwoorden op kunt geven.

Dat bleek bijvoorbeeld in het kloostercollege van filosoof Jannah Loontjens. Zij liet zien dat openhartigheid over wat je dwarszit soms juist tegen je kan werken: je levert je ermee over aan de macht van iemand anders.

Een ander kan je manipuleren met wat je verteld hebt, waardoor de afstand tussen jullie juist groter wordt, terwijl je hoopte dat je openhartigheid jullie dichter bij elkaar zou brengen.

Dat is een ander geluid dan Lucht je hart! – de titel van dominee Pieter Versloots ‘succesvolle’ wekelijke biechtspreekuur. In een kloostercollege vertelde hij hoe helend het kan zijn om te vertellen wat je op je hart hebt.

Soms laat hij een ‘biechteling’ thuis een brief schrijven over wat er dwars zit. Als hij bij het volgende gesprek merkt dat de brief nog te vaag geschreven is, met een slag om de arm, dan raadt hij aan de brief te herschrijven – net zolang de brief laat zien dat de schrijver ervan zichzelf eerlijk durft aankijken. Als je verder wilt komen, moet je eerlijk durven zijn, ook richting jezelf, is zijn ervaring.

Maar wat is eerlijkheid? In de film Atonement is dat de vraag: is er sprake van een valse beschuldiging? Wie is eerlijk? En weet je het zelf wel wanneer je eerlijk bent?

In het nagesprek kwamen we erachter dat zelfs de verteller in de film aan het eind toegaf het verhaal wat te hebben verdraaid. Dus ook als kijker vraag je je af: tot waar was het verhaal dan waar? Het zet aan tot bescheidenheid: onderzoek of je eigen gedachten en herinneringen je niet voor de gek houden, terwijl je denkt zo eerlijk te zijn.

En dan dat andere woord: verzoening. Verschillende keren kwam naar voren hoe verzoening eruit kan zien. Elke keer bleek: verzoening is niet hetzelfde als ‘zand erover’.

Volgens Jannah Loontjens is verzoening wederzijdse vergeving. Maar met welke reden vergeef je eigenlijk? Vergeef je ‘om de lieve vrede’, om er maar vanaf te zijn, om de ander voor te zijn en als nobel mens uit de bus te komen?

Vergeving – het kan zo’n vroom woord zijn, maar het kan te snel genoemd worden en averechts werken. De pijn benoemen en onderzoeken, daar is tijd voor nodig. Als je direct met vergeving op de proppen komt om er maar vanaf te zijn, gaat het jezelf en de ander waarschijnlijk niet echt helpen.

Het belang van tijd nemen en geduldig zijn werd ook duidelijk in The Crack, de nieuwe compositie van kerkmusicus en bewoner van het Zwolse klooster Kris Oelbrandt.

Vergeving en verzoening vragen eerlijkheid, geduld en kwetsbaarheid. De muziek was eerlijk en tegelijk bescheiden, nam de tijd zonder dweperig te worden, was kwetsbaar zonder zich daarop te laten voorstaan.

De titel van het stuk The Crack ontleende Kris Oelbrandt aan de bekende zin van Leonard Cohen: ‘There is a crack in everything, that’s how the light gets in.’

Juist in de eerlijke kwetsbaarheid, het tonen van de pijn en daar de tijd voor nemen, ontstaat ruimte voor heelwording. ‘Vanuit het litteken ontstaat nieuw leven’, om met componist Kris Oelbrandt te spreken.

Juist in de scheuren van het bestaan kiemt hoop. De wonden, de dissonanten in de muziek, nodigen je uit om je oordeel uit te stellen en bij na te gaan wat er eigenlijk wringt – ze vragen je: ‘Hoor je mij?’ Littekens en pijn niet negeren, maar beluisteren wat ze je te vertellen hebben.

De verschillende leeservaringen van Lezen in de zomer wezen ook die richting op. Theoloog Nadia Bolz-Weber betoogt in Vrijspraak voor losers hoezeer ze God ontmoet in mensen die hun kwetsbaarheid tonen. Soms doen ze dat bewust, maar vaker komt kwetsbaarheid ongewild naar voren.

‘The crack’

Als je de grip op je leven kwijt bent geraakt, komt op een gegeven moment je kwetsbaarheid onvermijdelijk aan het licht. In die onvermijdelijke kwetsbaarheid herkent de lutherse pastor God het meest, in de mensen van wie gezegd wordt ‘Daar is niets van terecht gekomen’. Niet in het ophouden van de schijn, maar in de rafelranden van het bestaan is de Eeuwige te vinden, is haar ervaring.

Wakend over God, een ander boek dat werd gelezen, was zo’n onverbloemde uiting van kwetsbaarheid. Joost Zwagerman schreef het vlak voor hij zelfmoord pleegde, en je ontkomt er bijna niet aan zijn eigen worsteling te vereenzelvigen met die van de hoofdpersoon in het boek.

Als lezer word je geconfronteerd met de littekens, de wonden, de pijn – maar vraag je je ook af: Wie worstelt nu eigenlijk met wie? Is het de mens die gehoord wil worden, of een worstelende eenzame God, hunkerend naar heelwording? Verzoening komt immers van twee kanten, zagen we al. In Wakend over God lijken mens en God even kwetsbaar, en op zoek naar intimiteit.

Rabbijn dr Leo Mock

Terug naar de biecht, het sacrament van boete en verzoening. Wat kun je daar (nog) mee? Het klinkt toch al snel als: even spijt betuigen en je bent er weer vanaf. Biechten als verplicht nummertje, of biechten als leeg ritueel.

Maar volgens rabbijn dr. Leo Mock kent de kracht van rituelen. In zijn verhaal over Jom Kippoer (Grote Verzoendag) benoemde hij dat rituelen van verzoening vooral een verantwoordelijkheid scheppen.

In de zoektocht naar heelwording van relaties tussen mensen en gemeenschappen kunnen zulke rituelen werken als reminders en oefeningen: laten we elkaar opnieuw horen – elkaars pijn en elkaar hoop. Geen verplicht nummertje of leeg ritueel, maar een wake up call.

Ik vraag me af welke rituelen kunnen helpen bij de problemen van vandaag. ‘Hoor je mij?’ of ‘Zien jullie ons wel?’ is misschien wel de onderliggende vraag van protesten en demonstraties, de grove verwijten aan politieke leiders, het hardvochtig optuigen van publieke schandpalen.

Wat is er dan nodig om momenten van verzoening te vinden? Collectieve momenten waarin pijn eerlijk benoemd en getoond kan worden, waarin de tijd genomen wordt om te luisteren, waarin kwetsbaarheid en gebrokenheid de voedingsbodem kunnen worden van nieuw leven?

Ik hoop dat Hoor je mij? iets heeft kunnen bijdragen aan het omgaan met die vragen. De verschillende kijk-, lees- en luistertips (onderaan de pagina) bieden alvast wat ingrediënten om je te inspireren.

Henk Vogel