p 25 augustus werd in Bilthoven een 'Struikelsteen’ onthuld voor de joodse dominicanes Judith Mendes da Costa, die in Auschwitz werd vermoord. Verslag van Dorry de Beijer OP.
door Dorry de Beijer OP
Het was een warme bijeenkomst, donderdagmiddag 25 augustus op het medische bedrijventerrein Berg en Bosch in Bilthoven, het voormalig sanatorium waar de dominicanessen van Voorschoten jarenlang de zorg hadden voor tbc-patiënten. De temperatuur was tropisch, gelukkig boden de vele bomen verkoeling.
Maar ook warm was de sfeer tussen de aanwezigen onderling, zo’n 75 menen, van vele kanten en achtergronden gekomen om de onthulling bij te wonen van een zogeheten ‘struikelsteen’. Een klein vierkant messing plaatje op een steen, geplaatst in de stoep, met daarop de naam van een joodse man, vrouw of kind, vervolgd of vermoord in de Tweede Wereldoorlog.
De Struikelsteen die die dag onthuld werd, draagt de naam van zr Judith Mendes da Costa OP, die twee keer vanuit Berg en Bosch is weggevoerd. De eerste keer op 2 augustus 1942 naar Westerbork, waar ze na 14 dagen weer vrijkwam. De tweede keer op 2 februari 1944, opnieuw naar Westerbork, vervolgens naar Theresienstadt en daarna naar Auschwitz-Birkenau, waar ze op 7 juli 1944 vermoord werd.
Hun namen zijn opgenomen in de litanie bij de professie van nieuwe lekendominicanen
Zelf had ik me opgegeven voor deze bijeenkomst na de aankondiging op onze website. In 2015 maakte ik mijn eindwerkstuk voor de jaaropleiding christelijke meditatie van Mirjam Dirkx en Joke Litjens over de spiritualiteit van zr Judith, wier autobiografie toen net meer in de openbaarheid kwam. Toen ontdekte ik ook dat de Duitse, in het Trappistinnenklooster Koningsoord ondergedoken lekendominicanes Lisamaria Meirowsky op dezelfde dag was opgepakt.
De namen van beide zusters zijn op mijn verzoek twee jaar later opgenomen in de litanie die we altijd zingen tijdens de professie van nieuwe lekendominicanen. De kans om zelf aanwezig te zijn bij de onthulling van deze Struikelsteen wilde ik niet voorbij laten gaan.
Het initiatief kwam van de in 2020 opgerichte stichting Struikelstenen De Bilt. (www.struikelstenendebilt.nl) Het bestuur vond het heel bijzonder dat zr Judith haar autobiografie schreef nadat ze terug was gekeerd van haar eerste arrestatie. Daarom organiseerde het een klein symposium, om licht te werpen op de aanleiding en de omstandigheden daarvan.
De datum van 25 augustus was bewust gekozen: het was de geboortedag van zr Judith. En natuurlijk waren de dominicanessen van Voorschoten uitgenodigd als eregasten. Maar ook, zoals vervangend voorzitter Evert Theunissen zei, als nabestaanden. Want hij had geen familieleden van zr Judith meer kunnen vinden, om toestemming voor plaatsing te vragen.
Overste zr. Regina Plat (links) onthult de struikelsteen.
Historicus en theoloog Theo Salemink, mede-auteur van Een donkere spiegel. Nederlandse katholieken over joden, 1870-2005. Tussen antisemitisme en erkenning (2006), schetste de verhouding tussen joden en katholieken rond de oorlog. De rk-kerk in Nederland sprak zich op verschillende momenten publiekelijk uit, bijvoorbeeld tegen de razzia’s die begin 1942 begonnen. En stak daarmee gunstig af tegen de houding van r.k. kerken in omringende landen.
De arrestatie van zr Judith en een paar honderd andere katholieke en protestantse joden was een represaille voor het voorlezen van een protestbrief, inclusief het telegram aan de nazileiding, in vele kerken op zondag 25 juli 1942. De nazi’s wilden echter ook niet al te veel onrust teweegbrengen.
Dus kwam de meerderheid van de arrestanten al snel vrij, zoals gemengd gehuwden en degenen met Portugees-joodse voorouders, zoals zr Judith. Maar niet bijv. de karmelietessen Edith en Rosa Stein en zes monniken en monialen van de familie Löb. Zij kwamen om in Auschwitz. En de lekendominicanes Lisamaria Meirowsky, zo voegde ik in stilte toe.
zusters Rosa, Pauline, Lidwina en Regina bij de onthulde struikelsteen voor hun medezuster.
Priester Paul Hamans, eindredacteur van het boek Getuigen voor Christus. Rooms-Katholieke bloedgetuigen uit Nederland in de twintigste eeuw (2008), vertelde vervolgens over de levensloop van zr Judith: haar orthodox-joodse gezin, bekering tot het katholieke geloof, arrestatie en verblijf in Westerbork, terugkeer naar Berg en Bosch.
Hij bracht het nieuws dat een week voor deze bijeenkomst een man hem had gemaild, dat zijn vader als tienjarig jongetje ooggetuige was geweest van de tweede arrestatie van zr Judith begin 1944. En daarbij benadrukte dat zr Judith zich vrijwillig bekendmaakte als jodin, toen twee rechercheurs zich meldden bij directeur Willem Bronkhorst, dat ze op zoek waren naar verstopte joden. Zo komen er nog steeds nieuwe verhalen te voorschijn!
De eenvoudige maar plechtige onthulling was zowel in joodse als in katholieke handen. Tiny Middleton-Heijlen en zr Regina Plat tilden samen de handgemaakte quilt omhoog die de Struikelsteen bedekte. Daarna zong mevrouw Middleton psalm 121 in het Hebreeuws, en ging pater Hamans voor in het Onze Vader.
Zuster Judith heeft nooit een graf gekregen
De dominicanessen plaatsten een mooi boeketje in de vorm van een hart bij de Struikelsteen, waarna iedereen uitgenodigd werd om een steentje bij het plaatje te leggen. Het is joods gebruik om dit bij een graf te doen, maar zr Judith heeft nooit een graf gekregen…
Zr Regina dankte tot slot de organisatie, dat op deze indrukwekkende wijze zr Judith recht is gedaan. Ze vermoedde dat deze nu vanuit de hemel zou lachen, maar ook zou zeggen dat deze Struikelsteen niet alleen haar gedenkt maar alle joden die vermoord werden.
Dorry de Beijer OP
