Digitale liturgie in crisistijd

Michael-Dominique Magielse o.p.

In deze periode van sociale afstand wordt het gemis aan kerkvieringen steeds sterker voelbaar. Zeker nu christenen de Goede Week vieren en niet kunnen samenkomen. De kerkgemeenschap staat letterlijk op afstand.

Op allerlei manieren proberen geloofsgemeenschappen en parochies hieraan tegemoet te komen door online diverse alternatieven aan te bieden. Het livestreamen van eucharistievieringen, WhatsApp gebedsgroepen, podcasts, online preken en meditaties, noem maar op. Het aanbod aan online liturgie op met name sociale media is de afgelopen weken geëxplodeerd.

Het is prachtig natuurlijk al dat aanbod, maar het roept, los van kanttekening bij de technische kwaliteit ervan, ook vragen op als: is het wel ‘echt’ de eucharistie bijwonen vanachter je computer of met je tablet of schoot? Hoe kunnen we kerk, gemeenschap zijn, als iedereen thuis zit en niet bij elkaar in de kerk. Hoe kan ik meedoen, participeren in de viering?

We leven toe naar het Paasfeest, het hoogtepunt van kerkelijk jaar waarin het lijden, sterven en de verrijzenis van Christus wordt herdacht en gevierd. De vieringen in deze week staan bol van rijke symboliek en rituele waarmee het essentiële zintuigelijke karakter van de liturgie volledig tot zijn recht lijkt te komen. Denk aan de zegening en processie met de palmtakken op Passiezondag of de voetwassing op Witte Donderdag. Op Goede Vrijdag is er de kruishulde en in de Paaswake de lichtritus met de Paaskaars. Rituelen die je op een doornsnee zondag niet ziet.

Wat blijft er van over van deze liturgische vormen als ze digitaal bemiddeld worden via een livestream bijvoorbeeld? Veel van de zintuiglijkheid zal verloren gaan, maar daar staat tegenover dat je toch ogen, oren, handen zal moeten gebruiken. De zintuiglijkheid verdwijnt niet, maar wordt anders. Je blijft lichamelijk aanwezig alleen niet in een kerkgebouw. Ook thuis kun je je handen vouwen als je meebidt en uit devotie knielen. Ook bij digitale online liturgie is er een lichaam nodig dat aanwezig is voor een scherm en dat zijn zintuigen gebruikt.

Tijdens het Tweede Vaticaans Concilie is veel belang gehecht aan het begrip van gemeenschap. Het is de gemeenschap die samenkomt en die viert. In livestreamvieringen zie je nu vaak alleen de priester met misschien een assistent, terwijl jij thuis op de bank of achter de computer zit. Het direct contact met andere leden van de gemeenschap is er niet. Maar die gemeenschap is er wel. Via livestreams op sociale media zoals Facebook zie veel mensen die door een ‘like’ of een ‘comment’ laten weten dat ze aanwezig zijn en meevieren.

De eerlijkheid gebied te zeggen dat er ook kanttekeningen te plaatsen zijn bij digitale liturgie. Via je computer of smartphone meedoen met een viering betekent dat je je aandacht bij de liturgie moet kunnen houden. En dat kan lastig zijn. Op je smartphone kunnen tegelijkertijd WhatsApp-berichten binnenkomen, reacties op je foto in Instagram, iemand kan je proberen te bellen, noem maar op. En dan kan er in huis nog sprake zijn van andere afleiding; kinderen die spelen in de kamer, een huisdier dat aandacht vraagt iemand die aanbelt. Hoe kun je zo meedoen en je aandacht erbij houden?

Volledig, bewust en actief meedoen is voor de liturgie van belang, zo heeft het Tweede Vaticaans Concilie benadrukt met de term actieve participatie. Dat gaat wellicht lastig tijdens ‘multitasking’. Het is daarom belangrijk bij het meedoen aan digitale liturgie dat je de kansen op afleiding tot een minimum probeert te beperken. Dat geldt thuis op de bank, maar uiteraard ook in een kerkgebouw. Ook daar is trouwens bewust en volledig meevieren geen garantie.

Bij het meevieren via een livestream of andere vormen van digitaal bemiddelde liturgie verandert er een en ander en komen traditionele vormen van liturgie onder druk te staan. Kun je dan nog wel spreken van ‘echte’ liturgie?

Ik denk het wel. In onze digitale cultuur, is een scheiding tussen een leven online en offline zo goed als vervaagd en zijn door met name het gebruik van computers en smartphones volledig in elkaar verweven geraakt. We zijn voortdurend online en dat is een andere, nieuwe werkelijkheid geworden die we niet kunnen negeren. Deze nieuwe werkelijkheid zoekt naar nieuwe vormen, ook in de liturgie – dat maakt de huidige coronacrisis wel duidelijk – zonder af te doen aan bestaande vormen of deze te willen vervangen. Online liturgie is eerder een aanvulling.

Zo zijn er in de digitale cultuur ook nieuwe vormen van ontmoeting ontstaan, via sociale media bijvoorbeeld, zoals Facebook, Skype of Zoom. Ontmoetingen via deze platformen worden steeds ‘echter’. We passen ons taalgebruik erop aan. ‘Ik zag gisteren Jeroen nog op Skype, het gaat goed met hem.’, klinkt heel normaal.

Het kan voor velen een echte ontmoeting zijn. En daar draait het nu precies om in de liturgie, om de ontmoeting met Christus. En dat is mogelijk doordat Christus in de liturgische handelingen werkelijk aanwezig komt. In de eucharistie bijvoorbeeld in brood en wijn, maar ook in de bedienaar, de priester, de gemeenschap die bijeen is als lichaam van Christus, en in het Woord.

We zien Christus niet zelf, maar zijn aanwezigheid wordt bemiddeld via deze tekenen, woorden, personen en symbolen. Eigenlijk is Hij – om met de woorden van de Franse theoloog Louis-Marie Chauvet te spreken – de grote afwezige. Deze afwezigheid maakt plaats voor het mysterie van God en voor een verlangen naar zijn aanwezigheid die wij niet kunnen afdwingen of beheersen.

Deze tijd van sociale afstand verstrekt ons verlangen naar de werkelijk aanwezigheid van Christus. Dat is niet nieuw, dat kennen we uit de traditie als geestelijke communie voor die momenten dat het niet mogelijk is om aan de communie deel te nemen. Thomas van Aquino beschrijft de geestelijke communie als ‘een vurig verlangen om Jezus te ontvangen in het allerheiligst sacrament en hem liefdevol te omhelzen’ op momenten dat het niet mogelijk is om Christus in de gedaante van brood en wijn te ontvangen.

Op deze wijze is ‘iemand toch geestelijk verenigd met Christus in geloof en liefde’, zegt Thomas. De kerk zelf wijst in deze tijd nadrukkelijk op de mogelijkheid voor geestelijke communie en rijkt er gebedsteksten voor aan. In diverse kerken of ook online is de mogelijkheid tot eucharistische aanbidding die daarbij kan helpen.

Maar zoals al opgemerkt is Christus ook aanwezig in het Woord. Ook dat kan in deze tijd een manier zijn om Christus te ontmoeten, en het woord, de Schrift, te herontdekken. Door thuis met het gezin, of met vrienden, bekenden, gelovigen online samen te komen. ‘Waar meer er twee of drie verenigd zijn in mijn naam, daar ben ik in hun midden’ (Mt. 18,20), als de digitale wereld een nieuwe werkelijkheid is, komt Christus ook daar aanwezig bij mensen die in zijn naam bij online elkaar komen.

Schriftteksten kunnen een goede basis zijn voor zo’n online samenkomst, om ze samen te lezen en op te reflecteren. Een bijzondere vorm van gebed waarin het woord centraal staat, is het Getijdengebed, met gebedsmomenten die passen bij de verschillende tijden op de dag aan de hand van psalmen en andere Schriftteksten. In vele talen zijn er apps beschikbaar met het Getijdengebed. Sommige zelfs met geluid zodat je anderen kunt horen bidden. Er is er een met een wereldkaart met bolletjes die aangeven hoeveel mensen er tegelijk met jou in gebed zijn, met wie je op dat moment dus een online geloofsgemeenschap vormt.

Rond Pasen kan de lezingendienst uit het Getijdengebed een goed alternatief zijn om tot geestelijke verdieping en de ontmoeting met Christus te komen. Sociale afstand of niet, in zijn brief aan de Romeinen stelt de apostel Paulus ons gerust dat uiteindelijk niets ons scheiden van de liefde van God, in Christus Jezus (Rom. 8,39).

Michael-Dominique Magielse o.p.

*

NB: De bisschoppen bieden deze hulp aan bij de ‘geestelijke communie’.

Ga hier naar de podcasts van dominicanen010