n de deelstaat Thüringen, voormalig Oost-Duitsland, liggen vijf middeleeuwse dominicanenkloosters. De bekendste is die van Erfurt, waar Meister Eckhart woonde.
Geboeid door Meister Eckhart? Kom lezen en studeren in Zwolle op 13 september.
door Guus Bary
Afgelopen maand juli maakten wij (Guus en Liesbeth Bary) met de trein een stedentrip door de deelstaat Thüringen, in de voormalige DDR, vanuit de cultuurstad Weimar. Voor de liefhebber van middeleeuws dominicaans kloosterlijk erfgoed is een reistip samengesteld aan de hand van enkele bezochte plaatsen en voorts literatuur en folders.
Thüringen kent vijf middeleeuwse dominicanenkloosters, te Erfurt (1229), Eisenach (1236), Mühlhausen (1286), Jena (1286) en Nordhausen (1291). De oudste twee, die van Erfurt is nu een Evangelische Predigerkirche en die van Eisenach, nu Thüringer Museum, zijn het best bewaard gebleven.
De meeste mensen kennen Eckhart van zijn geschriften, maar hij werd in 1294, zelf een dertiger, prior in Erfurt en provinciaal vicaris, in de betekenis van regiovicaris ofwel ‘vicaris nationis’ van Thüringen in de toenmalige uitgestrekte ordesprovincie Teutonia.
Kloosters van de dominicanen in 1303. 4=Mühlhausen, 5=Nordhausen.
Ook twee kloosters in het noorden van het huidige Hessen, Treysa (1287) en Marburg (1292, nu een grote universiteitskerk !) en vielen destijds in deze ordesregio Thüringen. Of Göttingen (1296) tijdens dit provinciaal vicariaat onder deze ordesnatie viel – zoals wikipedia – of onder Sachsen – zoals elders vermeld – is vooralsnog onzeker.
Al deze plaatsen zijn nu prima per trein te bereiken en de kloosters of wat ervan over is zijn allen in de binnenstad gelegen. Met een ThüringerCard (reducties) en/of een Länderticket van de spoorwegen is veel goedkoop te bereiken.
Eckhart zelf, vermoedelijk geboren in een dorp bij Gotha ca. 1260 – Hochheim? – en ingetreden in het klooster van Erfurt, werd in 1303 de eerste provinciaal van de nieuwe provincie Saxonia met 46 of 47 kloosters, inclusief zeven kloosters uit het huidige Nederland (boven Maas en Westerschelde). Hij zou in die functie tot 1311 aanblijven. Of Eckhart zelf al deze kloosters, waar ook Groningen in 1310 bijkwam, heeft bezocht moet betwijfeld worden.
Veel liet hij over aan zijn negen regiovicarissen, die hem op kapittels informeerden. Maar Thüringen zelf was Eckhart goed bekend.
Deur van de voormalige dominicanenkerk in Erfurt.
De vijf kloosters in Thüringen
Momenteel zijn de kloosters van Erfurt en Eisenach het best bewaard gebleven.
In Erfurt is aan de westkant van de Altstadt niet ver van de Dom de Predigerkirche, sinds de Reformatie Evangelische Predigerkirche genoemd. De kerk is nog volop in gebruik en staat volop in het teken van Eckhart. In het hoge koorgedeelte is de priorszetel in originele toestand aanwezig.
Het ernaast gelegen predikbroedersklooster, waar Eckhart prior en provinciaal was. is nu in bezit van de Evangelische Jugendverein. Van dit klooster is nu nog de oostelijke vleugel bewaard, evenals de sacristie, de kapittelzaal, de refter en de oude dakconstructie in de oorspronkelijke toestand bewaard. Hier hield Eckhart ook zijn beroemde ‘Reden zur Unterweisung’.
Het geheel is één van de mooiste en belangrijkste gebouwen van de dominicaanse architectuur in het Duitstalige gebied. De bouw is in 1270 begonnen en de voltooiing heeft twee eeuwen later plaats gevonden. Uit ca. 1350 stamt nog een schilderij, voorstellende de Calvarieberg. Binnen en buiten ademt het een en al de mystiek van Eckhart met diverse teksten van hem.
Nu eens staat hij bij deze kerk vermeld als prior en provinciaal, dan weer als mysticus en vicaris.
In het kader van kloosterlijk erfgoed moet aan de noordkant van de Altstadt men zeker ook het augustijnerklooster bezoeken waar Luther zijn opleiding kreeg en priester werd gewijd. Een aantal dominicanen uit Erfurt ging over naar de nieuwe leer. Zo ook de 16-eeuwse reformator Johannes Aurifaber. Na de Wende in 1989 zijn in het centrum van de stad vier augustijnen een oecumenische communiteit begonnen tezamen met protestanten.
Spandoek tegen de achtergrond van het bewaard gebleven deel van het dominicanenklooster.
Eisenach, Mühlhausen, Jena en Nordhausen
De meest westelijke stad in Thüringen is bekend om de nabijgelegen Wartburg waar Luther zijn Bijbelvertaling in het Duits schreef. In het centrum bevindt zich dichtbij het Lutherhaus en het Bachhaus de Predigerkirche op de Predigerplatz, met thans heel veel middeleeuwse kunst (alleen ’s morgens open). (Bekijk de website)
Predikerkirche in Eisenach
Mühlhausen is een prachtig stadje, waarvan de stadsmuur nagenoeg volledig bewaard is gebleven. Maar van de resten van het dominicanenklooster aan die muur is slechts weinig over (Link website gemeente). In de stad is verder diverse herinneringen aan de reformator Thomas Müntzer in de voormalige Mariakerk nu al Münzter-Gedenkstätte vermeldenswaard.
Peter und Paul Mauerreste in Muehlhausen.
In de beroemde universiteitsstad Jena – waar tal van filosofen als Hegel, Fichte, Schelling en Frege en fysici als Carl Zeiss hebben gewerkt – hebben de dominicanen tot aan de Reformatie een klooster gehad en daarna is het onderdeel geworden van het zogeheten Collegium Jenense, drie honderd jaar lang ‘de eerste universiteit van de stad’.
Helaas is in 1945 het oorspronkelijke gebouw verwoest, al is de naam bewaard. Er zijn nog wel enkele inscripties uit de latere tijd en diverse afbeeldingen in de literatuur. Namen als Klostergasse herinneren aan het dominicaans verleden. Wij combineerden onze bezoek aan Jena met een ritje naar Saalfeld, waar nog een fraai franciscanenklooster uit de middeleeuwen bewaard is gebleven (nu Museum).
De ligging van het voormalige dominicanenklooster in Nordhausen is op onze zoektocht onbekend gebleven. Er is wel een Predigerstraße in het centrum. Maar wij hebben geen tastbaar cultureel erfgoed gevonden.
Naast de grote reizen van Eckhart naar Parijs en Keulen is een bezoek aan de Heimat en de plekken van de ordesnatie Thüringen zeker de moeite waard.
Guus Bary
De auteur is historicus en is op allerlei manieren al vele jaren bij de dominicanen betrokken. Eerder schreef hij bijvoorbeeld een overzicht van vijf eeuwen Nederlandse provincie, recent werkte hij mee aan een boek over dominicanen in Sittard.