Over tradities en het veranderende leven

door Joy van der Werf o.p.

De directe aanleiding voor dit thema is wat wij zelf ervaren binnen onze dominicaanse familie. Maar traditie is een thema dat misschien wel wereldwijd gemoederen in beweging brengt.

Ik ben geen wetenschapper en heb geen wereldreis gemaakt, maar ik tast mijn geheugen af naar ervaringen en mijn geest naar gegroeide inzichten.

Na een tijd van relativeren, loslaten en kwijtraken van tradities, zijn we nu in een tijd van teruggrijpen, restauratie, hervinden en nieuw verstaan. Iemand van ons schreef: ‘We kunnen niet zonder tradities, wij wonen erin, in woorden, gebruiken, manieren van doen, ja zelfs in manieren van denken’.

Tradities kunnen als waardevol ervaren worden, maar als ze verheven raken boven kritiek en verandering, worden ze traditionalistisch.

Het woord traditie komt voort uit het Latijnse werkwoord tradere, wat overleveren en doorgeven betekent. Als in het evangelie geschreven wordt over de lijdensweg en dood van Jezus lezen we: ‘Zij leveren hem over… tradere… om gekruisigd te worden’. En: ‘Hij geeft de geest… tradere spiritum…’

Tradere: doorgeven en verraden: dat maakt het spannend.

Tradities kunnen een vriendelijk, onschuldig karakter hebben, zoals gewoontes van een huis of een familie. ‘Met Kerstmis komt iedereen naar het huis van mijn ouders. Wij eten dan altijd hazenpeper.’ Zo’n traditie verbindt.

Er zit kracht in de herhaling ervan. Dat zegt: zo doen wij dat, bijvoorbeeld bij kleine en grote feesten als carnaval of Sinterklaas. Dat wil niet zeggen dat de traditie dan niet kan veranderen, zoals Zwarte Piet bewijst. En in het huis waar ik woon, Catharinahof, met een hoge gemiddelde leeftijd, werd het lied Lang zal ze leven onlangs veranderd in ‘Dank voor het leven’.

Soms zijn tradities overleefd of worden ze alleen om commerciële redenen in stand gehouden of nieuw ingevoerd. Denk aan klederdracht of aan het overwaaien van het oude Halloween in de gedaante van een griezelfeest.

Tradities zorgen voor stabiliteit, zegt het woordenboek. Maar ze kunnen precies daarin ook aangevochten worden. Denk aan ontgroeningsrituelen bij een Gronings studentencorps, aan het veel te hoge nieuwjaarsvuur aan het Scheveningse strand of aan de splijtzwam die Zwarte Piet inmiddels is geworden.

Het is niet gemakkelijk om ruimte te maken voor andere meningen. Tradities veranderen kan zelfs als verraad beleefd worden. En ook kan het verstand best een verandering beamen, terwijl het gevoel achterblijft. ‘Wat heb je mooi gezongen’, zei een medebroeder eens tegen mij toen ik, in Zwolle in de Goede Week een klaagzang van Jeremia mocht zingen. ‘Maar het hoort een mannenstem te zijn’, voegde hij eraan toe.

Religieuze tradities ordenen en heiligen het leven van gelovigen. Joden vieren met hun feesten vooral de gang van het Joodse Volk met God door de geschiedenis. Moslims richten zich in hun dagelijks gebed en de jaarlijkse feesten vooral op God. De christelijke feesten zijn verbonden met het leven en sterven van Jezus, en met het ritme van het jaar. Het Getijdengebed ordent het dagelijks leven van kloosterlingen.

Als de vorm van een traditie niet meer verbonden is met de betekenis, dan moet zij veranderen. Dat beaamden wij, beginnend in de jaren zestig. We gingen ons grondig bezinnen op onze tradities: wat vierden we? En hoe wilden we dat doen? We werden er spetterend creatief van. Dat deed vooral veel mensen goed die van de kerk vervreemd waren geraakt. Die ervaringen blijven vrucht dragen in mijn leven.

Op die manier zijn ook meerdere tradities opnieuw ontdekt. Zo kende ik de Kruisweg als de her-innering aan de lijdensweg van Jezus. De vorm kreeg nieuwe betekenis door een verandering van blikrichting: wat Hem overkwam, overkomt velen die zijn weg willen gaan. Dit besef heeft tot veel indrukwekkende verbeeldingen van kunstenaars in deze tijd geleid, maar ook tot nieuwe vormgeving van de kruisweg.

De veertigdagentijd heeft in onze tijd niet meer de klank van boeten en tot inkeer komen vanwege onze zondigheid, maar gaat veel meer over soberheid, herstel van lichaam en geest, het afzien van alcoholgebruik en stilteretraites. En ook oude tradities als de Stille Omgang in Amsterdam krijgt een nieuwe invulling, die verstaan wordt.

Als tradities God bemiddelen worden ze heilig, worden ze sacrament. Maar ook dat is niet statisch. Historicus Johan Huizinga schreef eens: ‘Als we tradities willen behouden, moeten we deze blijven herscheppen’. Dat gebeurt ook met de sacramenten. Ik noem er drie.

De doop werd gezien als een voorwaardelijk sacrament: door de doop alleen wordt een mens door God aangenomen als zijn kind. Die intentie is veelal verlaten. Het wordt nu veelal gezien èn ervaren als het toevertrouwen van een mensenkind aan God en aan de geloofsgemeenschap, en het door de ouders aanvaarden van de zorg en verantwoordelijkheid. Bij een volwassene wordt de doop gezien als een bevestiging van de weg die hij/zijwil gaan.

Het teken van onderdompeling in water en weer opstaan heeft oude papieren, en is vooral in evangelische kringen weer praktijk, maar het kan die betekenisbeleving verliezen als het gereduceerd wordt tot enkele spetters op het hoofd.

Ook de ziekenzalving was een voorwaardelijk sacrament. Ik leerde nog dat er zonder ‘laatste sacrament’ geen vergeving van alle zonden was, en dan nog moest je na de dood nog eerst het vagevuur in.

In onze kapel wordt één keer per jaar een viering gehouden die we sacrament van vergeving, troost en bemoediging noemen. Er zitten dan oudere, van zorg afhankelijke mensen in een halve kring. Zij willen de ziekenzalving en -zegen ontvangen over de weg die zij nog mogen gaan. Er is licht, er wordt samen gezongen en gebeden.

Ik herinner me een bijna blinde en ook licht dementerende vrouw. Toen haar voorhoofd en open handen waren gezalfd, sloot zij haar handen. Met een grote intensiteit koesterde zij de ontvangen weldaad, tot haar handen tenslotte haar hele gezicht meenamen. Zij zag er stralend uit. Het teken was haar ziel binnen gegaan.

In de eucharistie her-inneren we ons het leven van Jezus, opdat wij doen zoals Hij… het leven delen. Het altaar is een maaltijd-tafel, en / of een offerplaats om ons Jezus lijden en dood te herinneren, tot onze bevrijding.

Herman Finkers organiseerde een zogenoemde Missa in Mysterium. Een klassieke liturgie waarin Gregoriaans wordt gezongen en ook alles wat gezegd wordt in het Latijn gebeurt. Zang en gebaren zijn doorleefd traditioneel en zeer mooi uitgevoerd. Gepreekt wordt er niet, de boodschap is: God is schoonheid en mysterie.

Voor mij was het een overtuigende restauratie van waar velen van ons in het Rijke Roomse leven mee zijn opgegroeid. Ik zat een uur lang gekluisterd aan de buis. Waarom beschrijf ik dit? Omdat, wanneer buiten- en binnenkant, vorm en betekenis overtuigend en waarachtig met elkaar verbonden zijn, zij uitnodigend zijn en diep inwerken.

En, omdat je, zoals in mijn geval, geraakt kunt worden door iets wat niet overeenstemt met je geloofsovertuiging.

Gelovige tradities verplichten ons om inhoud en vorm met elkaar te blijven verbinden. Maar de beleving van veranderingen verloopt in grote ongelijktijdigheid. Wat verlies is voor de een, is winst voor de ander, wat bevrijding is voor de een, is ontheemding voor de ander.

In Joodse Leerhuizen worden teksten voortdurend bediscussieerd en wordt waarde gehecht aan ieders verstaan ervan. Paus Franciscus waarschuwde voor wat hij noemt het vastzitten in structuren. En Jezus zelf? Hij wilde geen jota of stipje aan de Wet veranderen – èn raakte voortdurend in discussie met Farizeeën die de Wet en het leven niet met elkaar verbinden.

Wij, dominicaanse mensen, hebben ons verplicht om woord en gebaar, getuigen en handelen, contemplatief te beleven, te beschouwen, overwegen en in waarachtigheid te verkondigen.

Joy van der Werf o.p.