door Otto Vervaart o.p.

Hoe kom je vanuit Nederland in aanraking met het leven van Pierre Claverie? Voor het eerst hoorde ik over hem bij de zusters dominicanessen van Notre-Dame de Beaufort. De plaatselijke lekendominicanen heetten naar hem. Bij de zusters was een keer Jean-Jacques Pérennès, de biograaf van Claverie, te gast, en hij hield een lezing over Pierre Claverie die me nieuwsgierig maakte. In het winkeltje van de zusters vond ik een boek van Pierre Claverie, Donner sa vie [Je leven geven], een studie over de betekenis van de eucharistie en van christelijk leven, een heel persoonlijk geschreven boek.

Leven

Wie was Pierre Claverie? Hij zag het levenslicht op 8 mei 1938 in de Algerijnse hoofdstad Algiers. Algerije was tot 1962 een Frans protectoraat, deel van het Franse koloniale rijk. In 1957 gaat hij natuurwetenschappen studeren in Grenoble. Al snel komt hij in aanraking met de dominicanen. In 1958 treedt hij in, in 1959 volgt de eerste professie, in 1964 doet hij zijn eeuwige geloften en in 1965 wordt hij tot priester gewijd.

Tijdens zijn studie in het beroemde klooster Le Saulchoir, de bakermat van de Nouvelle Théologie met de dominicaanse theologen Chenu en Congar, leert hij vanaf 1960 de Arabische taal. In 1970 keert hij terug naar Algerije dat na een bloedige burgeroorlog onafhankelijk was geworden. De rol van de kerk was er veel kleiner dan voorheen. Hij richtte in Oran een studiecentrum en bibliotheek op.

Pierre Claverie

De dialoog met de islam kwam voor hem in beeld door de constitutie Nostra Aetate [In onze tijd] van het Tweede Vaticaans Consilie (1962-1965) over andere wereldgodsdiensten. Meer dan twintig jaar organiseerde hij lezingen en symposia voor de ontmoeting van christenen en moslims. Hij was nieuwsgierig naar de verschillen en overeenkomsten tussen beide geloven. Intussen was hij ook enkele jaren lid van het bestuur van de Franse provincie van de dominicanen. Regelmatig werd hij in Europa uitgenodigd voor lezingen en bijeenkomsten. Zo gaf hij in 1986 in Den Haag een lezing over de mensenrechten.

In 1981 werd hij tot bisschop van Oran gewijd, een bisdom met 35 priesters en 20.000 katholieken. Zelf noemde hij het een druppel in de oceaan van de islam. Hij bleef gewoon preken en met name ook retraites leiden. Velen ervan zijn op cassette vastgelegd. Met behulp van zijn aantekeningen zijn ze postuum successievelijk uitgegeven.

Intussen werd de politieke situatie in Algerije zeer gespannen. In 1992 wint de streng-islamitische FIS de verkiezingen, maar deze partij komt niet aan de macht. Vanaf 1994 zijn er aanslagen op religieuzen.

Pierre Claverie en zijn chauffeur Mohammed Bochikhi.

In 1995 publiceert Claverie een bundel van artikelen en brieven [Lettres et messages de Algérie]. Zijn hele leven is hij een trouwe briefschrijver. Op 26 en 27 mei vinden zes trappisten van het klooster Tibhirine de dood in de handen van moslimterroristen. Hun leven en lot is wereldwijd bekend geworden door de film Des hommes et des dieux [Mensen en goden]. Claverie protesteert herhaald en openlijk tegen geweld, voor het laatst tijdens een preek in Prouille (Zuid-Frankrijk).

Op 1 augustus 1996 ontploft een bom onder de auto waarin in hij en zijn chauffeur wegrijden na een bijeenkomst. De schok in Algerije en Frankrijk is groot. Bij zijn uitvaart veroordelen moslimleiders dit geweld scherp en zij spreken hun dank en waardering uit voor zijn onverflauwde inzet voor dialoog.

Aan de hand van drie thema’s: dialoog, geloof en islam, wil ik hier ingaan op wat Pierre Claverie bewoog in zijn spreken en doen. Het zijn in feite de kernthema’s van zijn leven.

Dialoog

Claverie’s visie op dialoog werd niet alleen zichtbaar in zijn levenswijze. Hij hield een aantal keren bezinningsdagen rond het thema dialoog, postuum uitgewerkt als Petit traité de la rencontre et du dialogue, ‘een kleine verhandeling over ontmoeting en dialoog’. Voor Claverie gaat ontmoeting vooraf aan dialoog, maar het is niet eenvoudig om mensen in een andere cultuur of uit een ander land echt te ontmoeten.

Een terugkerend motief bij Claverie is de luchtbel waarin hij zijn jeugd had doorgebracht, omringd door Arabieren, maar zonder enig contact met hen. Hij beschrijft heel plastisch over de kansen en bedreigingen van dialoog en ontmoeting. Hij werkt een basisstrategie uit waarmee hij de luchtbel, en speciaal de bulle coloniale wil doorbreken, aan de hand van bijbelse voorbeelden, bijvoorbeeld Abraham, Mozes en Maria, en uiteraard Jezus in de evangelies.

Claverie herschrijft de Zaligsprekingen, met een extra zaligspreking, béatitude zéro: gelukkig zij in wie anderen hebben geloofd. De opbouwende kracht van vertrouwen vindt hij fundamenteel voor het werken aan dialoog. In dit boek citeert hij regelmatig islamitische mystici. Juist de Godsontmoeting in het christendom (incarnatie) ziet hij als een wezenlijk verschil tussen christendom en Islam. Gods menswording is inderdaad een schandaal.

Geloof

In 1995 werkte Pierre Claverie mee aan een geloofsboek dat de bisschoppen van Noord-Afrika (de Maghreb) samen uitgaven, Le Livre de la Foi, Révélation et Parole de Dieu dans la tradition chrétienne. Dit geloofsboek over ‘onthulling en Woord van God in de christelijke traditie’, is een soort werkboek met aandacht ook voor islam en het joodse geloof. Het is geschreven voor christenen in een islamitische omgeving. Er zijn weinige christelijke geloofsboeken die zo vaak naar de Koran en islamitische auteurs verwijzen. Het boek besluit met hoofdstukken over dialoog waarin Claverie’s hand valt te herkennen.

In zijn boek over de eucharistie verweeft Claverie de liturgie van de mis met het christelijk leven, een opzet die ook Timothy Radcliffe later hanteerde in zijn The Drama of the Eucharist. Leven is voor Claverie ten diepste dankzegging aan God. Als Jezus zijn leven geeft, is dat ook een teken van wat Hem ten diepste bewoog, zijn leven geven voor anderen. Zijn voorbeeld wijst christenen een levensweg.

Claverie’s leven en levenseinde komt door dit boek in een heel pregnant daglicht te staan. Zijn veelzijdigheid blijkt bijvoorbeeld uit zijn retraite over het geestelijk leven: ‘Ik wist mijn naam niet meer’, waarin het om de binnenkant van het geloof en het religieuze leven gaat.

Islam

In 2010 verscheen een Petite introduction à l’islam, een inleiding op de islam met hoofdstukken rond negen trefwoorden: ‘Une communauté, un livre, un prophète, une foi, une loi, une morale, une famille, une cité, une mystique’. Het is goed te beseffen dat Claverie dit schreef als vrucht van een leven samen met moslims die hem wegwijs maakten in de Koran en met name ook inwijden in de islamitische mystiek. De negen trefwoorden staan voor wezenlijke elementen in het geloof van moslims.

In een bundel met een selectie van zijn artikelen blijkt goed hoe Pierre Claverie leven en geloof zag. De keuze aan thema’s is breed, en hij weet zaken met elkaar te verbinden. De titel Humanité plurielle, ‘meervoudige mensheid’, vat zijn visie goed samen.

Ook zijn lezing over de mensenrechten in Den Haag uit 1986 is hierin opgenomen. Hij wijst op de bescheidenheid die de Kerk past rond mensenrechten, maar ook op het feit dat gelovige visies iets wezenlijks kunnen zeggen over het belang van de mensenrechten. De mensenrechten zijn voor hem een open en levend concept, niet voor altijd en onveranderlijk gegeven. 

Rake woorden

In zijn preken, lezingen en artikelen slaagde Claverie erin om de dingen raak te verwoorden. Hieronder enkele voorbeelden:

‘De essentiële waarde van ons leven is het oversteken van onze grenzen, het weggaan uit onszelf door liefde… Zie daar het fundament van ons leven, gelovig of ongelovig, christen, moslim of boeddhist.’

‘De weg van de ontmoeting met God is altijd eerst je rekenschap geven van wat ons gegeven is om te leven. En daardoor ervaringen van God opdoen. God onthult zich slechts aan mensen in de mate waarin zij compleet de gegeven werkelijkheid van leven induiken.’

‘Wij leven in een gesloten wereld,….Wij verdedigen alsmaar onze rechten, maar gaan daarbij stilzwijgend voorbij aan onze plichten… Geen enkel moment hebben wij geprobeerd de problemen te bekijken vanuit de gezichtshoek van de tegenstander… Versta mij goed, ik veroordeel niet, maar ik poog te begrijpen hoe wij zover zijn gekomen… Wij hebben, om heel concreet te zijn, niets gedaan om ons over de werkelijke situatie van de Arabieren te informeren… Wij waren gewoon bang voor hun aanspraken, omdat zij een bedreiging vormden voor onze positie.’

Waarom blijven? ‘In laatste instantie is de meest waanzinnige reden voor mij de meest bepalende. Jezus is gestorven. De Kerk volbrengt haar zending wanneer zij aanwezig is bij de breuken die de mensheid kruisigen in zijn vlees en eenheid. Jezus is gestorven gevierendeeld tussen hemel en aarde, met armen uitgestrekt om te lijken op de kinderen van God die door de zonde verspreid en geïsoleerd zijn, tegen elkaar en tegen God zelf opgehitst. Hij heeft zich geplaatst op de breuklijnen die uit die zonde zijn geboren. In Algerije zijn we op één van de seismische lijnen die de wereld omcirkelen: Islam en het Westen, Noord en Zuid, rijken en armen. We zijn hier uitstekend op onze plaats want op deze plek kan het licht van de Verrijzenis vaag gezien worden.’ 

Betekenis

De betekenis van Claverie laat zich redelijk compact samenvatten. Pierre Claverie werd vrij onverwacht dominicaan. Hij koos er bewust voor om opnieuw maar dan in echte verbondenheid te gaan in leven in Algerije, waar thema’s als dialoog, geloof en islam hem in woord en daad bezig hielden.

Tijdens zijn leven was hij zeer geliefd. Zijn nalatenschap zijn de vele artikelen en de uitgewerkte teksten van bezinningsweken, vaak nauwkeurig opgeschreven door zijn toehoorders aan beide zijden van de Mediterrannée of uitgewerkt vanaf cassetteopnames.

In het geloofsboek van de bisschoppen van de Maghreb valt de objectieve en precieze aandacht voor de islam op, dit mede in het voetspoor van het Tweede Vaticaans Concilie dat een opening betekende naar andere monotheïstische godsdiensten. Zijn retraite over de dialoog en ontmoeting toont zijn scherpe oog voor kleine en alledaagse zaken die een levensgroot verschil uitmaken.

Hij kende de islam vanuit vriendschappen met moslims, niet alleen de Koran, maar ook mystieke teksten. De mensheid is veelzijdig en veelkleurig, moge ook blijken uit de royale selectie van zijn artikelen en lezingen.

In het licht van dit alles wordt het begrijpelijk dat er terecht aandacht was en is voor Pierre Claverie. De publicaties gebaseerd op retraites zijn kernachtig en bezield, vruchten van studie, zelfkennis en contact met vele anderen. In 2000 publiceerde Jean-Jacques Pérenès zijn biografie van Claverie die inmiddels in drie talen is vertaald.

In 2011 schreven jonge Franse dominicanen een toneelstuk over zijn leven. De stappen vanuit de orde van de dominicanen tot zaligverklaring van Pierre Claverie hebben mede ertoe geleid dat hij op 8 december 2018 in Oran wordt zaligverklaard, samen met andere religieuzen uit Algerije, waaronder de vermoorde trappisten van Tibbirine.

Boeken van Pierre Claverie

-[avec les évêques du Maghreb], Le livre de la foi. Révélation et parole de Dieu dans la tradition chrétienne (Paris: Cerf, 1996; ISBN 2-204-05506-9; 157 blz.).

-Lettres et messages d’Algérie, voorwoord Vincent Cosmao (Paris: Karthala, 1996; ISBN-2-86537-657-5; 292 blz.; 4^e dr., 1997) – vertaling: Lettere dall’Algeria di Pierre Claverie assasinato per i dialogo con i musulmani, Beppe Gabutti (vert.) (Milano: Paoline 1998).

-Gwenole Jeusset, Rencontre sur l’autre rive: François d’Assise et les Musulmanes, met een nawoord van Pierre Claverie (Paris: Les éditions franciscaines, 1996; 254 blz.; ISBN 2-850-20065-4).

postuum

Brieven

–Il est tout de même permis de être heureux. Correspondance familiale, 1967-1969 , Eric Gustavson (ed.) (Paris: Cerf, 2003; 688 blz.)

–Cette contradiction continuellement vécue. Correspondance familiale, 1969-1975, Eric Gustavson (ed.) (Paris: Cerf, 2007; 800 blz.)

Overig

–Donner sa vie. Six jours de retraite sur l’Eucharistie, voorwoord Jean-Jacques Pérennès (Paris: Cerf, 2003; ISBN 2-204-07146-3; 120 blz.)

–Petite traité de la rencontre et de dialogue (Paris: Cerf, 2004; ISBN 2-204-07651-1; 176 blz.)

-Je ne savais pas mon nom. Mémoires d’un réligieux anonyme (Paris: Cerf, 2006; 192 blz.)

–Humanité plurielle (Paris: Cerf, 2008; ISBN 978-2-204-08323-2; 333 blz.)

–Marie, la vivante. Sept jours de retraite avec Marie (Paris: Cerf, 2008; 320 blz.)

–Le livre de nos passages: La Bible (Parijs: Cerf, 2014)

Gebeden

Vincenne, Patrick, Prier 15 jours avec Pierre Claverie, évêque d’Oran, martyre (Bruyères-le-Châtel: Nouvelle Cité, 2011)

-Pérennès, Jean-Jacques, Pierre Claverie. Un Algérien par alliance, voorwoord Timothy Radcliffe (Paris: Cerf, 2000; 391 blz.; ISBN 0-204-06575-7) – vertalingen: A life poured out. Pierre Claverie of Algeria, Phyllis Jestice and Matthew Sherry (vert.) (Maryknoll, NY: Orbis Books, 2007); Pierre Claverie. Dominikaner und Bischof in Algerien, Laurentius Höhn (vert.) (Leipzig: Benno, 2014); Vescovo tra i musulmani. Pierre Claverie martire in Algeria (Rome: Città Nuova, 2004)

–La vie spirituelle, nr. 721, special oktober 1997 (Paris: Cerf, 1997; ISSN 0042-5613).

-Olivera, Bernardo, Jusqu’où suivre? Les martyres d’Atlas (Paris: Cerf, 1997).

-Masson, Robert, Tibhirine, les veilleurs d’Atlas (Paris: Cerf/Saint-Augustin, 1997).

–Ricordo di Pierre Claverie, Enrico Ferri (ed.) (Napoli: CUEN, 2000).

Klik hieronder voor een korte film over Pierre Claverie