iet tijd, maar plekken dwingen ons om stil te staan bij de zin van het leven. Programmamaker Bastiaan van den Berg deed zijn afstudeeropdracht HBO-theologie over de openstelling van de Dominicanenkerk in Zwolle. Zijn conclusie: &Het gebouw predikt’.
door Bastiaan van den Berg
De kerkverlating zet door, maar ook de secularisatiethese is achterhaald. Mensen blijven ongeneeslijk religieus zoeken naar oorsprong, zin en doel van het bestaan.
Onze samenleving is met haar vooruitgangsutopieën steeds minder ingericht op deze zoektocht. Ons samenleven wordt bepaald door economische functionaliteit. We nemen niet meer de tijd om stil te staan bij de tijdelijkheid van ons bestaan. Met een beetje geluk luisteren we nog een meditatieve podcast op de wc.
Heteroto wattes?
Het is niet meer de tijd, maar het zijn plekken die ons dwingen stil te staan bij de zin van het leven. Denk aan de overweldigende natuur, een museum of de wachtkamer die ons even dwingt te reflecteren.
Het zijn anti-plaatsen in verhouding tot hun context. Plekken die hun betekenis aan dat anders-zijn ontlenen. Cultuurfilosoof Michel Foucault noemde dat een heterotopie: een plek waar de dynamiek van de weerbarstige gebroken realiteit samenkomt met de hoop en verbeelding dat het anders zou kunnen zijn.
Heterotopische kerk
Kerkgebouwen bepalen in Nederland elk dorp- en stadsgezicht. De huidige relevantie van het kerkgebouw wordt veelal afgemeten aan de bezoekers van de vieringen, ingeschreven leden en hun financiële bijdrage.
Dat is een te statische benadering voor het huidige religieuze milieu van Nederland en ondermijnend voor het heterotopisch potentieel van het kerkgebouw. Een profiel dat dicht ligt bij de oorsprong van de kerk om als gemeenschap zowel 'van als niet van deze wereld te zijn’.
Theologie van de heterotopie
Volgens de Duitse theoloog Hans-Joachim Sander heeft God in de Bijbelse tradities niet zozeer een wat- of een wie-identiteit maar een waar-identiteit.
God is volgens Erik Borgman aanwezig &op de plaatsen waar om goedheid en waarheid gestreden wordt en waar zich in deze strijd bevrijding aankondigt tot een nieuwe, Godgegeven toekomst’.
Sander en Borgman gebruiken in dit kader de term heterotopie. Borgman omschrijft de heterotopie als &plaatsen waar de homogeniteit van de ruimte doorbroken wordt en andere mogelijkheden aan het licht komen dan aanwezig in de heersende cultuur’. Het zijn plekken waar de &als mogelijk heilzame toekomst aanbrekende aanwezigheid van God zichtbaar kan worden’.
De dominicanen en hun heterotopie
De dominicanen in Nederland hebben ook hun heterotopie. En wel de Dominicanenkerk in Zwolle. Afgelopen najaar deed ik in het kader van mijn studie theologie een afstudeeronderzoek naar de bijdrage van de kerkopenstelling aan de dominicaanse zending in Zwolle.
Het blijkt dat de dagelijkse openstelling meewerkt aan de dominicaanse missie: 'prediking tot heil der zielen’. De rust, stilte, schoonheid en verwondering die door de bezoekers ervaren wordt is niet te vergelijken met die van andere plekken. De glas-in-lood-ramen, de grootsheid en de kunst prediken.
Kaarsen opsteken op bevrijdingsdag 2016
Het gebouw behoort tot de orde van het niet-efficiënte, niet-nuttige en niet-economische domein en ontleent daaraan haar kracht. Maar zeker ook de aanwezigheid van betrokken vrijwilligers, een levende geloofsgemeenschap en traditie als een hoopvol ideaal voor deze tijd bepaalt de ervaring.
De gemeenschap, het gebouw, het contrasteert met deze tijd, het wordt heilig. Met een bezoek is men even deelgenoot van dit 'heil’.
Dus open ook je kerkdeuren, omarm je anders-zijn als gemeenschap en kerkgebouw en ontdek dat mensen van diverse religieuze pluimage ontvankelijk zijn voor het spoor van God wat zich daar dan openbaart.
Bastiaan van de Berg is programmamaker voor Dominicanenklooster Zwolle en eigenaar van injehemd.
Het hele, zeer lezenswaardige, onderzoeksrapport is hier te vinden: Het gebouw predikt
