e 31e oktober is Lutherdag en het begin van een jaar waarin wordt herdacht dat de kerkhervormer 500 jaar geleden aan zijn optreden begon. Leo de Jong o.p. presenteert Maarten Luther als een collega-kloosterling, wiens 'schone eenzijdigheid’ licht- en schaduwkanten kent.
door Leo de Jong o.p. (foto Ramon Mangold)
Heel lang geleden, toen ik theologie studeerde als voorbereiding op de priesterwijding, zeiden wij al: ‘Jezus Christus predikte het koninkrijk Gods en wij hebben er snel een kerk van gemaakt. En dat is niet hetzelfde!’
Soms breken stralen van dat koninkrijk Gods ineens dwars door al onze theologische kennis heen. Met name als die kennis barsten begint te vertonen, want juist door die barsten kunnen we het oorspronkelijke Licht soms even zien, het Onnoembare.
Maar ja: dan gaan wij er weer over nadenken en systematiseren en ontstaat er onherroepelijk een nieuwe theologie. Het mysterie, dat God is, wordt weer ‘kerkelijk’. Wij mensen leven nu eenmaal in een wereld van taal, begrippen en constructies. Het oorspronkelijke inzicht kan gemakkelijk verworden tot schitterende eenzijdigheid.
Hoe speelden deze vragen in de spiritualiteit van Maarten Luther? Ik doe een poging-tot-antwoord, in het bewustzijn dat het mijn belichting is van zijn complexe persoon. Ik maak ook gebruik van legendes over Luther, want die zeggen soms meer over de spirituele betekenis van een persoon of gebeurtenis dan de precieze historische gegevens.
Grote intelligentie en gevoeligheid
Maarten Luther
Psychiater Anna Terruwe, die veel met kloosterlingen te maken had, vertelde al eens dat juist kloosterlingen nogal eens te maken hebben met het gevoel van zware schuld en hopeloos tekortschieten, resulterend in een geweldige angst voor de straffende God.
En God sta je bij, als de cultuur van jouw tijd en kerk dat versterkt en er soms zelfs gehoorzaamheid of geld mee afdwingt, zoals in de tijd van Luther. Zijn vader had zich omhooggewerkt tot een rijke burger en had (te) hoge verwachtingen van zijn zoon. Daarmee is tegelijkertijd het verborgen conflict tussen Maarten Luther en Vader-God getekend: hoe als zwak en zondig mens te voldoen aan de eis: wees volmaakt, zoals uw hemelse Vader volmaakt is?
Dan wordt Maarten op een voetreis overvallen door een geweldig noodweer, met storm en bliksem. In doodsangst legt hij de gelofte af dat hij, als hij gered zou worden, het klooster in zal gaan. Twee weken later trad hij in bij de Augustijnen in Erfurt, een bedelorde. Vader Luther wilde niets meer met zijn zoon te maken hebben.
De studie ging voorspoedig en al snel werd hij docent op universitair niveau. In april 1507 werd Maarten Luther priester gewijd. Een legende vertelt, dat zijn vader bij zijn eerste heilige Mis ineens weer aanwezig was. Onder het uitspreken van de instellingswoorden, hoogtepunt van de Eucharistie – werd de aandacht van Maarten ineens afgeleid naar zijn vader. Doodsangst was de innerlijke reactie!
Alleen door Gods genade!
Zijn prior en geestelijke leidsman Johan von Staupitz vroeg Luther naar Wittenberg te komen om er te doceren als bijbelgeleerde. In het academische jaar 1515-1516 behandelde hij de Brief aan de Romeinen en vond waarschijnlijk de ‘doorbraak’ plaats: een soort Verlichtingservaring.
In mystieke literatuur wordt zo’n ervaring beschreven als de innerlijke spanning een gevaarlijk hoogtepunt heeft bereikt. Er is wel eens gezegd, dat je in zo’n moment van intense crisis kunt ‘kiezen’ tussen psychisch ziek worden of doorbreken naar nieuw Licht.
In de enorme spanning waarin Luther leefde met de vraag: ‘Hoe vind ik in Godsnaam een genadige God?’, braken zijn overtuigingen open tot een nieuw besef: heil komt niet door eigen inspanningen, maar door Gods genade alleen.
Het schijnt dat het bestuderen van Romeinen 1,16 de lont aanstak, die de doorbraak liet gebeuren. Zijn grote kennis van de Bijbel stelde Luther in staat om deze zekerheid op vele andere plaatsen te herkennen. Het gaf hem een enorm gevoel van geestelijke bevrijding.
Het speelgoedbedrijf Playmobil – sterk in Lutherse landen als Denemarken en Duitsland – maakte al een herdenkingsluther…
Is dit een geheel nieuw geestelijk inzicht? Neen, want onder anderen bij grote Duitse mystici als Meister Eckhart o.p. – rond 1300 – is datzelfde bevrijdende besef aanwezig. Maarten Luther heeft trouwens een paar preken van Eckhart gelezen, in zijn uitspraken klinken soms echo’s van Eckhart door.
Protestant
Natuurlijk kon en wilde Maarten Luther zijn nieuwe besef niet herroepen. Zó vreemd waren zijn ideeën trouwens ook weer niet. Hij was bijvoorbeeld niet tegen het systeem van aflaten zelf, maar tegen het financieel misbruik ervan.
In de eerste jaren van het verzet werd Maarten Luther eens uitgenodigd in een klooster van dominicanen – ik meen in Erfurt – om over zijn ideeën te komen spreken. De voorzitter-gespreksleider zei er regelmatig: ‘Bene dixisti, domine’: ‘Goed gezegd, waarde heer’.
In de film Luther (2003) speelt Alfred Molina de dominicaan Tetzel.
Johan Tetzel o.p., de dominicaan, wiens aflaatprediking de reactie van Luther ontlokte, schijnt zelf later aan Luther excuus gemaakt te hebben voor zijn botte manier van prediken.
Kan ik ook als advocaat optreden voor de rooms-katholieke kerk in haar veroordeling van Maarten Luther? Al eeuwenlang werd er in Europa geroepen om een ‘hervorming van de kerk in hoofd en ledematen’. Dat had heiligen en veroordeelde ketters opgeleverd.
Zo werd het klooster van de dominicanen te Rotterdam uitdrukkelijk gesticht rond 1450 om de orde in haar oorspronkelijke idealisme en soberheid te renoveren. Maar dit verlangen en het werken eraan kostte ook Johannes Hus en anderen hun leven!
Want de combinatie van rijkdom en macht kan keihard terugslaan, als haar bestaan wordt bedreigd, ook als het een kerkelijke machtscombinatie is. Midden in de godsdienstcrisis na Luther schreef een Petrus Canisius s.j. aan Rome: ‘Begrijpen jullie niet, waarom de Duitsers Lutheraans worden? Omdat ze zo gelovig zijn!’
Schone eenzijdigheid
Toch heeft de ‘Schone Eenzijdigheid’ van de drie sola’s – ALLEEN de genade, ALLEEN de Heilige Schrift; ALLEEN het geloof kan tot redding leiden – ook een schaduwzijde.
Niet voor niets weigerde de grote geleerde en humanist Erasmus Lutheraan te worden! Sprak Luther over de ‘slaafse wil’ van de mens ten opzichte van het al dan niet ontvangen van Gods genade – een opvatting, die zal uitgroeien tot de grote ‘fabrieksfout’ van de reformatie: de predestinatie – Erasmus verdedigde de eigenheid van de mens, ook tegenover God: de vrije wil.
Als Goddelijke bronnen verdedigde de rooms-katholieke kerk de Schrift én de traditie. Daar zit ook een diepe waarheid in: Gods Woord moet vlees en bloed worden in de cultuur van mensen. Zo groeit ook Gods Woord mee in de cultuur, dat is werkelijk incarnatie, menswording.
God loskoppelen van de mens en de menselijke cultuur is een aanslag op het grondgegeven van het christendom zelf. De incarnatie vond niet eenmaal plaats, maar moet ook hier en nu plaatsvinden, wil God ook voor onze tijd tot heil zijn. Het is niet zo gek om katholiek te blijven!
De martelaren van Gorcum zijn maar een paar van de duizenden die stierven in de godsdienstoorlogen van de 16e eeuw.
Zo sprak ook Meister Eckhart o.p. juist over de grootst mogelijke waarde van de mens. Bij hem wordt de mens niet gezien als contrastbeeld met God – zowel vóór als na zijn doorbraak bleef Maarten Luther dat doen! – maar over de grote adel van de mens, omdat de diepste grond van de menselijke geest en Gods grond niet verenigd zijn, maar één en hetzelfde. Incarnatie ten top!
Helaas werd daarnaast de beweging rond Maarten Luther ook een speelbal in de politieke en sociale conflicten van die tijd. Het werd een nieuwe kerk, met het gevaar dat het grandioze besef van het Koninkrijk Gods weer overschaduwd werd door afschuwelijke godsdienstoorlogen.
*
Deze tekst is een bewerkte en ingekorte versie van een lezing van Leo de Jong o.p. bij een herdenkingsbijeenkomst van Maarten Luther van de Raad van Kerken in Schiedam.