arguerite Porete was de eerste ketter die in Parijs verbrand werd, en haar veroordeling kwam niet uit de lucht vallen. Lekendominicaan Dorry de Beijer over de vrouw die, samen met Meister Eckhart, centraal staat bij een studieuze midweek in juni.
Op 1 juni 2010 vond op het Place de l’Hotel de Ville in Parijs voor het eerst een herdenking plaats van een gebeurtenis van 700 jaar geleden. Het plein heette toen Place de Grèves. Op 1 juni 1310 werd daar Marguerite Porete verbrand, samen met haar boek De Spiegel van de eenvoudige zielen.
Haar mystieke werk
De veroordeling van Marguerite Porete kwam niet uit de lucht vallen. Ergens tussen 1296 en 1306 liet bisschop Guy de Colmieu haar boek al verbranden op het marktplein in Valenciennes (Noord-Frankrijk).
De volledige titel luidt: De spiegel van de eenvoudige en vernietigde zielen, die slechts verwijlen in het willen en verlangen naar liefde. Het is een mystiek werk over de ziel op weg naar eenwording met God. Porete ging echter door met het verspreiden van haar boek en leest het zelfs voor op straten en pleinen.
Onbegrijpelijk
Voor ons moderne mensen is het onbegrijpelijk dat een mystiek boek zo controversieel is, dat het samen met de schrijfster vernietigd moet worden. Tenzij je weet dat er vanaf de tweede helft van de dertiende eeuw hoogoplopende conflicten waren over juist deze kwestie, die van de juiste weg naar de volmaakte eenheid met God.
Dat conflict speelde niet alleen tussen de kerk en de op het concilie van Vienne (1311-12) als ketters veroordeelde nieuwe groepen. Het speelde ook binnen die groepen zelf. En niet te vergeten binnen inmiddels gevestigde ordes als de dominicanen.
Verwantschap met Eckhart
Begin 1309 werd Marguerite opgepakt en naar de pauselijke inquisitie in Parijs gebracht. De inquisiteur is de dominicaan Willem van Parijs. Op zondag 31 mei 1310 spreekt hij haar veroordeling uit als onverbeterlijke ketter. Een dag later wordt ze overgedragen aan de wereldlijke overheid en samen met haar boek verbrand.
Een paar maanden later arriveert Meister Eckhart in Parijs, om les te gaan geven aan de universiteit. Hij moet toen gehoord hebben van de verbranding op de Place de Grèves. Recent onderzoek laat een diepe mystieke verwantschap zien tussen Marguerite en Eckhart. Ook Eckhart is zoals we weten, niet aan veroordeling ontkomen.
Begijn
Heeft Eckhart Marguerite persoonlijk gekend? We weten het niet. De geleerden vinden het wel aannemelijk dat hij De spiegel heeft gelezen. Huisgenoot Willem had waarschijnlijk een exemplaar thuis in Saint Jacques liggen. Of misschien kende hij het als zielzorger van vrouwengroepen als de begijnen.
Marguerite Porete was zo’n begijn. Haar boek overleeft de brandstapel, zij het anoniem, bij andere mystici. Pas in 1946 brengt de Italiaanse historica Romana Guardini boek en schrijfster weer bij elkaar en ontstaat er een portret van deze gedreven vrouw.
Vrije vrouwen
Marguerite wordt rond 1250 geboren in Henegouwen, in een adellijke of patriciersfamilie. Evenals Hadewych vóór haar, kiest ook zij voor een leven als begijn. Ze wordt een van de vele duizenden mulieres religiosae, die zich wel aan de drie geloften houden, maar niet intreden, en samenleven in de bekende begijnhoven.
Sommigen ontwikkelen zich tot geleerde vrouwen en treden op als lerares en prediker. Ze hebben geen toegang tot de universiteit, maar wel via hun zielzorgers, zoals Eckhart, tot mystieke en theologische publicaties.
Volkstaal
Net als Hadewych gebruikt ook Marguerite de taal van de wereldse hoofse minnelyriek voor haar mystieke ervaringen. Nieuw is dat zij schrijven in de volkstaal, vanuit de wens hun ideeën zo toegankelijk mogelijk te maken.
Maar ook vanuit een groeiend zelfbewustzijn van hun eigen gezag, dat niet stoelde op kerkelijke positie of theologische studie, maar op hun mystieke ervaring. Tegelijk maakt dat gebrek aan officieel gelegitimeerd gezag de begijnen ook kwetsbaar voor verdachtmakingen van ketterij.
De ‘verniete’ ziel
De Spiegel van de eenvoudige zielen heeft de vorm van een dialoog tussen Liefde, Rede en de Ziel over de volmaakte eenheid met God. Porete zegt dat, wil de ziel tot eenheid met God komen, ze vernietigd moet worden. Ego-loos, in onze termen: een ziel die in een spiegel kijkt en niets ziet… Een vernietigde ziel heeft zich de deugden zo eigen gemaakt dat ze die spontaan doet.
Marguerite viel daarmee niet alleen de deugdenleer van de kerk aan, maar relativeerde ook de sacramenten.Vernietigde zielen vinden God overal, zegt zij.
Zwijgen
Op het einde van haar boek verzucht Marguerite: ‘O Liefde, wat zullen de begijnen zeggen en de religieuzen, wanneer zij het voortreffelijke horen van uw goddelijk lied? De begijnen zullen zeggen, dat ik dwaal – ( en ook) de priesters, klerken, predikheren, augustijnen, karmelieten en de minderbroeders – omdat ik heb geschreven over de staat van de volmaakte Liefde’.
Marguerite Porete zweeg tijdens haar gevangenschap en proces. Misschien wist ze dat de rede zich in haar boek wel liet overtuigen door de liefde, maar in haar leven niet. Hoe dan ook, haar pleidooi raakt ook mensen in de 21ste eeuw.
Nu nog een Nederlandse vertaling!
Dit is een ingekorte versie van een artikel dat eerder verscheen in Geloven Onderweg.