‘Westen op extreem gevaarlijk punt’

Timothy Radcliffe is een fenomeen. Ere-hoogleraar in Oxford, negen jaar lang magister-generaal van de orde der dominicanen, succesvol schrijver, spreker, prediker. Met zijn lange, wat slungelige gestalte, welluidende stem en opgestroopte mouwen van zijn altijd wat gekreukte habijt had hij vanaf de eerste minuut de volle aandacht van de stampvolle aula van de Nijmeegse universiteit.

De Radboud Universiteit eert met deze eerste editie van een jaarlijkse lezing Edward Schillebeeckx, de in 2009 overleden dominicaan en wereldberoemde theoloog. Radcliffe noemde hem ‘mijn broeder en vriend’. Hij eerde Schillebeeckx’ theologie door in zijn lezing over creativiteit en geloof aan te sluiten bij diens fundamentele aandacht voor zowel genade en liefde als lijden en onderdrukking in de wereld. ‘Ware, mystieke theologie moet niet van de wereld weg bewegen, maar juist ernaartoe.’

Spiritueel leraar

Timothy Radcliffe wordt vaak een ‘spiritueel leraar’ genoemd, ook door mensen die niet of niet erg christelijk zijn. Hij straalt een innerlijke vrijheid uit die hem een ontwapenend en boeiend charisma geeft.

Dat werd op een bijzondere manier duidelijk gemaakt door de jonge vrouw die, aan het einde van de avond, het woord vroeg. Radcliffe liep dichter naar haar toe, ‘dan kan ik de vraag beter zien’, grapte hij. De jonge vrouw zei dat ze nerveus was, en dat ze niet zozeer iets wilde zeggen of vragen, maar iets doen. Daarna legde ze de microfoon neer en maakte de Aziatische eerbiedige groet met de handen gevouwen tegen haar voorhoofd, een lichte buiging erbij. Ze huilde.

Radcliffe keek alleen maar, en groette toen terug. Geëmotioneerd aarzelde hij even over de mensen heen te reiken om haar aan te raken, toen groette hij nogmaals en liep terug. De zaal was muisstil.

Ooit een relativist gezien?

Radcliffe was zijn lezing begonnen door zijn twijfel uit te spreken over de bewering dat de kerk bedreigd wordt door radicale secularisten en relativisten. ‘Ik ben nog nooit een relativist tegengekomen’, zei hij. ‘Het grootste gevaar sluit juist in onverschilligheid.’ Op milde toon gaf hij vervolgens aan dat veel theologie en preken ‘enorm saai’ zijn.

Zin en betekenis is volgens Radcliffe iets dat in ons leven gebeurt. We kunnen die niet opleggen vanuit abstracte waarden, maar ontdekken het in ons eigen pogen om zinvol te zijn. ‘Our making sense happens in our struggle to make sense’, een inzicht dat lekendominicaan en theoloog Erik Borgman in het forumgesprek later op de avond beaamde. ‘Je ontdekt betekenis omdat je er naar op zoek gaat. Maar dat betekent niet dat je het zelf maakt.’

Algerije

De rode draad in Radcliffes lezing was de Franse film Des hommes et des Dieux, over de trappisten die in 1996 in Algerije vermoord zijn. De film heeft miljoenen geraakt, ook mensen die niet gelovig zijn of afkerig zijn van de kerk. En dat komt, zei Radcliffe, ‘omdat we als kijkers hun reis meemaken in hun beslissing om te blijven – en daarbij mogelijk hun leven te verliezen. De monniken moesten eerst het geweld in hun eigen harten verslaan.’

De uiteindelijke dood van de monniken is, zo voelt iedere kijker, geen nederlaag maar ‘op een intrigerende manier een overwinning van het goede’, zei Radcliffe. ‘Hoe maken wij zelf die reis naar dat fragiele inzicht? Dat is de vraag die de film aan de kijkers stelt.’

Goed en kwaad

Die overwinning van het goede is een heel andere dan we die ons meestal voorstellen: ‘Ook na 2000 jaar christendom stellen we de overwinning van het goede voor als de vernietiging van het kwaad en de dood van de slechterik.’

‘Die verbeelding is voor-christelijk, maar sterker dan ooit. Zie het einde van heel veel Hollywoodfilms, zie de schandalige naam die het Amerikaanse leger gaf aan de operatie waarbij Osama Bin Laden werd gedood: Geronimo, de naam van een opstandig opperhoofd van een Indianenstam.’

De christelijke verbeelding van de overwinning van het goede komt het sterkste tot uiting in de eucharistie, betoogde Radcliffe. ‘Temidden van de wanhoop van een schijnbare nederlaag breekt en deelt Jezus brood en wijn. Telkens als wij breken en delen midden in onze eigen momenten van wanhoop, delen we daarin.’

Zondebok

Radcliffe stelde dat de westerse beschaving op een ‘extreem gevaarlijk punt’ staat. Hij wees erop hoe momenteel bankiers tot zondebok worden gemaakt en hoe armen worden gewantrouwd en gedemoniseerd. ‘Ze worden voorgesteld als uitkeringsjunks die te veel eten, te veel drinken, te veel roken en fokken, en die slechte ouders zijn.’

Dat is fundamenteel onchristelijk, vindt hij. ‘Juist het christendom heeft de waardigheid van de armen aan het licht gebracht. De kern van de christelijke verbeeldingskracht is de overwinning van het goede te zien als het schijnen van Gods licht over iedereen. Het bewaren van dit inzicht bepaalt of de westerse beschaving blijft bestaan.’

Particulier

Dat inzicht moet levend gehouden worden in concrete mensen, stelde Radcliffe. In ons. ‘Als wij die verbeelding willen houden of terugnemen, moeten we de nabijheid van God in onze eigen levens laten zien. Dat is wat onze tijdgenoten willen horen en ervaren: het ongelofelijke feit van Gods nabijheid, dat we zo gemakkelijk vergeten.’

Dat ongelofelijke feit is niet in abstracte waarden te verkondigen. Jezus zelf laat ons dat zien, alleen al omdat zijn verhaal een particulier verhaal is, zei Radcliffe. Dat betekent dat wij onze eigen verbeelding van het evangelie moeten doorgeven aan anderen, terwijl we zeker weten dat zij er iets mee zullen doen wat wij niet kunnen bedenken – of zelfs maar begrijpen.

Hoera! Crisis

Radcliffe: ‘Alles wat je kunt doen is begrijpen dat nieuwe generaties hun eigen verbeeldingsavontuur beleven, en dat met verwondering en compassie bezien. Ook als het gaat om jongere generaties katholieken die traditioneler denken dan jaren 60-liberalen zoals ik.’

Het christendom verkeert even goed als de westerse cultuur in een crisis, erkende Radcliffe. ‘En dat is geweldig. Alleen dan kan er iets nieuws ontstaan.’

Tekst en beeld: Arjan Broers