at de pausen nog steeds in het wit gaan – de dominicaanse habijt, maar dan zonder de zwarte mantel – is te danken aan Pius V. Deze derde dominicaanse paus opereerde in de roerige tijd van Reformatie en Contrareformatie.
door Tiemen Brouwer o.p.
Pius V is de derde dominicaan die het Petrusambt op zich nam. Terwijl Innocentius V (1276) en Benedictus XI (1303-1304) beiden slechts enkele maanden aan het roer van het scheepje van Petrus hebben gestaan, heeft Pius V zeven jaar lang het pausschap uitgeoefend (1566-1572).
Reformatie
In Nederland is het jaar van zijn aantreden, 1566, berucht geworden vanwege de beeldenstorm en in 1572, het jaar van zijn dood, vond de terechtstelling plaats van de martelaren van Gorcum in Den Brielle.
Pius was dus paus in de tijd van Reformatie en Contrareformatie. Zijn pausschap betekende een breuk met het type pausen dat hem voorafging: renaissancepausen die voortkwamen uit Italiaanse geslachten als Della Rovere, Farnese, De Medici… Statie, pracht en praal, cultuur, kunst en nepotisme waren hun handelsmerk.
Pius V sloot eerder aan bij een paus als Adrianus VI (1522-1523), Adriaan Boeyens uit Utrecht, die niets van de glans van een renaissancepaus moest hebben (en daarom ook door vele Romeinen werd gehaat!). Hij sprak een Mea Culpa uit vanwege de misstanden in de curie, maar kon voor zijn dood niet tot hervormingen komen.
Trente en Turken
Pius kreeg meer tijd om hervormingen door te voeren. Het concept lag er al, want hij hoefde slechts de besluiten van het Concilie van Trente uit te voeren, niet lang voor de aanvang van zijn pausschap afgesloten (1563).
Een ander initiatief waar Adrianus VI niet toe had kunnen komen, was het maken van een vuist tegen de oprukkende Turken, die juist tijdens zijn pontificaat het eiland Rhodos hadden veroverd. Pius V wist een liga van verschillende staten tot stand te brengen, waardoor een vloot kon worden samengesteld. De Turken leden een beslissende nederlaag op zee in de slag bij Lepanto in 1571. Het zou echter nog ruim een eeuw duren voordat ook ter land hun agressie tot staan kwam.
Tombe van Pius V in de Sta. Maria Maggiore in Rome.
Jeugd en wording
Antonio Ghislieri werd uit arme ouders geboren in het dorpje Bosco in Piemonte, op 17 januari 1504. Ik herinner me nog goed hoe in 2004, het vijfde eeuwfeest van zijn geboorte, de burgemeester van Bosco-Marengo, voorzien van de burgermeesterssjerp in de kleuren van de Italiaanse vlag, samen met een groot aantal dorpelingen naar de tombe van de H.Pius in de Santa Maria Maggiore in Rome kwam om een krans te leggen en hun beroemde dorpsgenoot te eren!
Als jongen moest de kleine Antonio schapen hoeden. Hij trad in bij de dominicanen in Voghera en nam de naam Michele aan. Na het noviciaat en zijn studies in theologie en filosofie werd hij priester gewijd. Al spoedig volgde een professoraat in Bologna en Pavia. Hij werd tot prior gekozen in verschillende communiteiten.
Zijn manier van leven paarde intelligentie en kordaatheid in besluitvorming – hij was een echte bestuurder – aan intense vroomheid en ascetische gestrengheid. Dit laatste is af te lezen van zijn mager, scherp getekend gezicht met doordringende blik, zoals schilders dat hebben vastgelegd.
Inquisitie
Fra Michele werd inquisiteur, later zelfs groot-inquisiteur. De pausen kozen deze alom geduchte medewerkers gaarne uit de rangen van de dominicanen en franciscanen, vanwege hun gedegen theologische kennis. In geloofsdebatten en in het beoordelen van niet-orthodoxe opvattingen stonden ze hun mannetje. Daarnaast werd hij bisschop van Nepi en Sutri, later van Mondovì in Piemonte.
Portret van Pius V door El Greco (Domenikos Theotokopoulos, 1541-1614).
Eenmaal tot paus gekozen was Pius er alles aan gelegen om de kerk te hervormen en zo de kritiek van de protestanten de wind uit de zeilen te nemen. Zo voerde hij de residentieplicht van bisschoppen en pastoors in, want het was in die tijd heel gewoon dat zij een plaatsvervanger aanstelden om zelf elders comfortabeler te gaan wonen.
Om dezelfde reden overigens haalde hij uit naar Philips II, toen deze de Lage Landen verliet om zich voorgoed in Spanje te vestigen. Hij schreef: ‘Si vous n’allez pas audevant du péril, la ruine est imminente’ (Als u het gevaar uit de weg gaat, zal de chaos enorm zijn). Philips heeft nooit aan deze woorden gehoor gegeven, maar stuurde Alva!
Missaal en brevier
Pius hervormde de curie en zorgde voor de unificatie van de liturgie middels de uitgaven van een nieuw missaal en brevier. Alleen religieuze orden die langer dan tweehonderd jaar bestonden mochten hun eigen liturgie behouden.
Zijn catechismus was een van de eerste boekwerken waarin het geloof overzichtelijk in vraag en antwoord werd weergegeven. Om de onkunde onder de clerus tegen te gaan moesten de bisdommen seminaries oprichten met gedegen onderricht.
Tegen het protestantisme was hij onverbiddelijk, maar de verdeeldheid van de kerk was al zover voortgeschreden dat hij er weinig tegen kon doen. Dat Italië grotendeels één in het katholiek geloof is gebleven is mede zijn verdienste. Bij hem gingen kerkelijke hervormingen gelijk op met de strenge hand van de inquisitie.
Biddend vechten
Als paus leefde hij in het apostolisch paleis als een predikbroeder in zijn kloostercel. Hij bleef zich kleden in het dominicaanse wit in plaats van in het kardinale rood, dat zijn voorgangers droegen, met daaronder een harig boetekleed. Sinds paus Pius V zijn de pausen zich in het wit blijven hullen.
In de tijd voor de confrontatie met de Turken had Pius de rozenkransbroederschappen in heel Europa opgeroepen om voor de overwinning te bidden. Hij zag het gebed als het enige middel om de dreiging te doen keren. Het verhaal gaat dat, terwijl de slag in het verre Griekenland bij Lepanto gestreden werd, paus Pius in de kamer waar hij aan het vergaderen was, naar een raam liep dat uitzicht gaf op het oosten. Bij het raam aangekomen en in de verte kijkend riep hij uit: de slag is gewonnen!
Veertien dagen later kwamen via Venetië de boden in Rome aan om bericht te geven van de overwinning. Pius vroeg hen naar de dag en het uur, waarop de beslissing gevallen was. Het was precies op het tijdstip, dat hij naar het raam was gelopen en uit had geroepen dat de slag gewonnen was! De Turkse sultan had ooit gezegd: ik vrees meer de gebeden van deze paus dan de troepen van de keizer.
Heilig
Paus Pius stierf op 1 mei 1572, geheel lucide, maar lichamelijk totaal op. Nierstenen hadden hem zware last bezorgd. Toch maakte hij tien dagen voor zijn dood nog de tocht langs de zeven basilieken. Het sacrament van de stervenden ontving hij knielend. Bij het bericht van zijn dood weende de H. Theresa van Avila, zeggende: ‘De kerk is weduwe geworden van een heilige herder’. De sultan in Constantinopel daarentegen organiseerde drie dagen brood en spelen.
Tiemen Brouwer o.p. is rector van de Friezenkerk in Rome.
In zijn geboorteplaats Bosco had Pius een dominicanenklooster laten bouwen. In de kerk stond de tombe gereed om zijn gestorven lichaam te ontvangen. Zijn tweede opvolger Sixtus V, franciscaan, beschikte anders. De stoffelijke resten van de Heilige liggen, zichtbaar achter glas in vol ornaat met zilveren masker, in de Sixtijnse kapel van de Santa Maria Maggiore te Rome.
Bekijk ook
