Drie keer heeft het Vaticaan onderzoek naar zijn opvattingen gedaan en hij kreeg steeds meer moeite met het autoritaire gedrag van de kerkleiding. Toch is Edward Schillebeeckx de rooms-katholieke Kerk trouw gebleven.

‘Ik kan niet zonder, we kunnen niet zonder. In de kerk wordt het Evangelie doorgegeven, al gebeurt het soms erg verhuld’, aldus de op 23 december 2009 overleden theoloog in 1982, kort voor hem de Erasmusprijs werd uitgereikt.

Groot
Collega’s zien Schillebeeckx als een van de laatste ‘groten’ van een generatie theologen die nog een compleet overzicht hadden over het gehele vakgebied van de theologie. Bovendien verdiepte Schillebeeckx zich in sociologie en filosofie, waarvan hij de resultaten in zijn theologisch werk integreerde.

Schillebeeckx werd op 12 november 1914 in Antwerpen geboren en trad in 1934 in bij de orde der dominicanen. Hij werd in 1941 priester gewijd, studeerde kort na de oorlog in Parijs en vervulde docentschappen in zijn orde. Van 1957 tot zijn emeritaat in 1983 was hij hoogleraar systematische en historische theologie aan de Katholieke Universiteit Nijmegen. Hij zou Nederland tot zijn dood trouw blijven, al behield hij de Belgische nationaliteit.

Schillebeeckx als jonge dominicaan.

De universiteit eerde hem in 1999 met de instelling van een Schillebeeckxleerstoel, maar doopte die een jaar later onder druk van het Vaticaan om in ‘leerstoel voor theologie en cultuur’. ‘Kleinmenselijk’, oordeelde de theoloog. Overigens kwam er een Schillebeeckxleerstoel, maar dan aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, in samenwerking met het door Huub Oosterhuis gestichte centrum De Nieuwe Liefde, in 2012. DSTS-directeur Manuela Kalsky werd de eerste leerstoelhouder.

Processen
Tijdens het tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) was Schillebeeckx adviseur van de Nederlandse bisschoppen. Diverse pogingen van de bisschoppen om hem als officieel deskundige van het Concilie benoemd te krijgen, leden schipbreuk. Waarschijnlijk heeft argwaan tegen zijn denkbeelden in conservatieve kringen binnen de Curie, het centrale bestuur van de Kerk, daarbij een rol gespeeld.

In september 1968 werd bekend dat de congregatie voor de geloofsleer, die waakt over de zuiverheid van het rk-geloof, een proces tegen Schillebeeckx voorbereidde. Het zou het eerste onderzoek worden in een reeks van vier.

Ketterij
Ordegenoten en Curieprelaten betichtten Schillebeeckx van ketterij. Ook was er een aanklacht uit de Verenigde Staten, waar Schillebeeckx eind 1967 een lezingentoernee had gehouden. Hij beklemtoonde tijdens die reis dat elke kerkelijke uitspraak tijdgebonden is en in de traditie en de denkwijze in de tijd waarin hij is gedaan, moet worden gezien.

De zaak, waarbij Schillebeeckx werd verdedigd door zijn vriend, de befaamde Duitse theoloog Karl Rahner, liep met een sisser af. Het Vaticaan legde de aanklachten terzijde. Schillebeeckx kreeg nooit te horen welke bezwaren men tegen hem had en had grote moeite met de geheimzinnigheid waarmee het Vaticaan de zaak omgaf.

Jezus
In 1974 publiceerde Schillebeeckx Jezus, het verhaal van een levende, het eerste deel van wat een trilogie over de figuur van Jezus Christus zou worden. Drie jaar later verscheen het tweede boek, Gerechtigheid en liefde, genade en bevrijding. Pas in 1989 verscheen het derde deel van deze serie: Mensen als verhaal van God. Het eerste deel, dat onmiddellijk een aantal vertalingen kreeg, leverde de Nijmeegse theoloog een nieuw onderzoek door het Vaticaan op. Ook nu maakte het Vaticaan na enige tijd zonder veroordeling een einde aan de zaak.

De theoloog kreeg in 1982 de Erasmusprijs. Een ‘aardige bijkomstigheid’, zei hij zelf. De jury had onder meer waardering voor zijn poging de vruchten van andere wetenschappen in zijn theologisch werk te gebruiken. Ook roemde de jury Schillebeeckx’ streven dat de theologie niet bij theorie blijft, maar gericht is op de praktijk.

Ambt
Intussen had Schillebeeckx in 1980 zijn boek Kerkelijk ambt gepubliceerd, waarin hij onder verwijzing naar de geschiedenis van het ambt ervoor pleitte theologisch opgeleide mannen en vrouwen zonder wijding te laten voorgaan in een eucharistieviering. In 1985 verscheen het boek ‘Pleidooi voor mensen in de kerk’. De Congregatie voor de Geloofsleer maakte in september 1986 duidelijk sommige opvattingen van Schillebeeckx over het priesterambt af te wijzen, maar trok daar geen consequenties uit.

In 2000 uitte het Vaticaan zijn bezorgdheid over een nooit verschenen boek over de sacramenten. In datzelfde jaar onderhield bisschop Hurkmans van Den Bosch Schillebeeckx over enkele interviews rond zijn 85e verjaardag, waarin hij onder meer het dogma van de goddelijke en menselijke natuur van Christus ter discussie stelde.

Kerkelijke gezindheid
Was Schillebeeckx in de jaren ’60 adviseur van de bisschoppen, de relatie bekoelde onder invloed van de benoeming van behoudende bisschoppen in de jaren ’70 en ’80. Maar in 1979 verdedigde de toenmalige aartsbisschop van Utrecht, kardinaal Willebrands, Schillebeeckx nog als een van de weinige theologen ‘die nog de grote traditie van de theologie van de kerk kennen’. Willebrands roemde ook de ‘kerkelijke gezindheid’ en het geloof van de theoloog.

Schillebeeckx behoorde in de jaren ’80 tot de ondertekenaars van de Verklaring van Keulen, waarin theologen een felle aanval deden op het beleid van paus Johannes Paulus II. Zijn ideaal was een gedecentraliseerde RK-Kerk, waarin ruimte is voor verschil van opvattingen en waarin de paus het laatste woord heeft, maar vooral ook naar de gelovigen luistert.

Geheugen
Door zijn leven als kloosterling en zijn begaafdheid – hij zou een fotografisch geheugen hebben en las jarenlang één wetenschappelijk werk per dag – kon Schillebeeckx zich tot op hoge leeftijd totaal op zijn werk richten. Zijn theologische methode, die hij samenvatte als het samenbrengen van christelijke traditie en de moderne tijd, vereist zulk omvattend onderzoek, dat hij waarschijnlijk een van de weinige theologen was die die kon hanteren.

Arjan Broers

Klik op deze link om het theologisch portret te lezen dat Erik Borgman bij de uitvaart van Schillebeeckx uitsprak.